Obraz1

Żwiry

Skały składające się z otoczaków frakcji kamienistej lub żwirowej. Wyślę pują w dolinach rzek nizinnych, gdzie budują zazwyczaj spągowe partie tara sów akumulacyjnych. W dolinach rzek górskich żwiry stanowią zasadniczy element budowy tarasów akumulacyjnych. Poza tym żwiry spotykamy w osa dach lodowcowych, zgromadzone w formach ozów lub w morenie czołowej i w sandrach. Żwiry wykorzystuje się jako kruszywo do produkcji betonów, podbudowy dróg, jak również do budowy nasypów. Ich własności mechanicz ne zależą od składu petrograficznego, składu granulometrycznego, stopnia obtoczenia i kształtu otoczaków oraz od stopnia zwietrzenia. W formach aku mulacji lodowcowej spotyka się żwiry z domieszkami drobniejszych frakcji, które noszą w takim przypadku techniczną nazwę p o s p ó ł e k .

Piaski

Powszechnie występująca w Polsce skała sypka. Spotykamy ją w dolinach rzek, gdzie buduje tarasy akumulacyjne, w morenie dennej (tzw. piaski zwałowe), w sandrach i ozach, a także skupione w wydmach i polach wydmowych.

Piaski różnej genezy różnią się między sobą wieloma cechami. Najlepiej są widoczne różnice w selekcji wielkości ziarna. Piaski zwałowe z reguły posiadają źle wyselekcjonowane pod względem frakcji ziarno. Spotyka si‘> w nich ziarna o różnych średnicach w obrębie przedziału frakcji piaskowej, a ponadto mogą zawierać nawet dość znaczne domieszki frakcji kamienistej, żwirowej i pyłowej (pospółka). Nieco lepiej wyselekcjonowane są piaski pochodzenia rzeczno-lodowcowego (fluwioglacjalne), jakkolwiek bardzo często obserwujemy w ozach i sandrach przejście bez wyraźnej granicy od warstewki piasku do warstewki żwiru.

Najlepiej wyselekcjonowane ziarna mają z reguły piaski eoliczne (transportowane przez wiatr), a nieco słabiej piaski rzeczne. Podobnie różnią się między sobą piaski pod względem stopnia obtoczenia. Te, których sedymentowa-nie łączyło się z działalnością lodowca, są przeważnie gorzej obtoczone od piasków rzecznych.

Skład mineralny piasków zależny jest przede wszystkim od rodzaju skał, które występują na obszarze działania czynnika transportującego ziarna (np. w dorzeczu rzeki). Zależy on również w pewnym stopniu od długości transportuj gdyż w miarę przemieszczania materiału skalnego, niektóre minerały ulegają znacznie szybszemu rozdrobnieniu lub zmianom chemicznym. Do stosunkowo szybko zanikających w czasie transportu minerałów można zaliczyć kalcyl, biotyt i skalenie. Dobrze znosi transport — nt.in. dzięki swej odporności na wietrzenie chemiczne — kwarc.

Również charakter powierzchni ziarn piasku może zależeć od czynnika transportującego. 1 tak np. ziarna piasku rzecznego mają przeważnie powierzchnię błyszczącą, natomiast piaski wydmowe charakteryzują się matową powierzchnią ziarn.

I'i.r.ki ni <111.1 su; w In/yninii budowlami na ogół jako dobre podłoże budowlane Ze względu na ich ocenę jako podłoża budowlanego, korzystniej-•./,i jesi zła selekcja ziarn pod względem frakcji, gdyż zróżnicowanie średnic ziarn powoduje ich dobre zagęszczenie, a tym samym stosunkowo małą porowatość. z tej zaś wynika względnie mała ściśliwość. Podobnie przy konstruk-• |i nasypów pożądane jest zróżnicowanie średnic ziarn (tak jak np. w pospółce), co umożliwia ich dokładne zagęszczenie. Między innymi dlatego piaski eoli-i /nr uważa się za stosunkowo najgorsze podłoże wśród skał sypkich, gdyż składają się one z ziarn o dość jednolitej frakcji, tym samym słabo zagęszczonych. a nawet trudnych do sztucznego zagęszczania. Wielką zaletą piasków Jako podłoża budowlanego jest to, iż osiadanie budowli na nich posadowionej kończy się praktycznie z chwilą ukończenia budowy. Piaski różnego pochodzenia eksploatuje się jako kruszywo dla różnych technologii budowlanych. Inko złoża wykorzystuje się w tym celu koryta i tarasy większych rzek nizinnych. ozy, sandry (pola sandrowe Borów Tucholskich, Puszczy Piskiej, sandr lltwalsko-augustowski), jak również wydmy i pola wydmowe.

Muły

Skały o frakcji pyłowej, których sedymentacja odbywała się w wodzie. Przeważnie warstwowane, mogą zawierać części organiczne, częściowo zwęglone, Utulające skale zabarwienie od jasnoszarego do prawie czarnego. Muły stanowią słabe podłoże budowlane. W porównaniu z innymi wyżej opisanymi skałami Okruchowymi muły (mułki) na terenie Polski występują stosunkowo rzadko.

Lessy

Skała zbudowana głównie z frakcji pyłowej osadzonej przez wiatr na lądzie, w warunkach stepowych. Z tego powodu jest on najczęściej skałą nicwa-■łtwowaną. Zdarzają się jednak lessy warstwowane, co wskazywałoby na ich jucdymentację w wodzie.

Zgeneralizowany skład mineralny lessu wg Roniewicza przedstawia się mastępująco:

•    kwarc    -    do    80%,

[ •    minerały ilaste    —    do    2 %,

•    węglany (głównie kalcyt) —    do    20%,

•    związki żelaza    —    do    6%.

Związki żelaza nadają lessowi barwę żółtą. Węglan wapnia spełnia w strukturze lessu rolę słabego lepiszcza. Spotykana dość często odmiana lessu tzw. /glinionego pozbawiona jest w znacznym stopniu lub prawie całkowicie węglanu wapnia, na skutek filtracji przez skałę wód opadowych. Spotyka się także Izw. less spiaszczony, tj. wzbogacony we frakcję piaszczystą.

Polskie lessy powstawały w okresie zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego, jako wynik wywiewania przez wiatry wiejące od lodowca pyłów / moren czołowych i sandrów oraz przeniesienie ich na południe. Występowanie lessów w Polsce przedstawiono na mapce — rys. 4.7. Najbliższe Warszawie tereny pokryte lessami znajdują się w rejonie Puław.

43