Obraz�6

38 Podstawy dydaktyki ogólnej

we. wolicjonalneczy umysłowe, należy oddziaływać na jego wyobrażenia, wzbogacać jego masę apercepcyjną. Dlatego nauczanie uznał Herbartza podstawowy środek służący kształceniu charakteru, a tworzenie bogatej sieci różnorodnych skojarzeń — za czynnik decydujący o walorach wychowawczych pracy dydaktycznej.

Skutecznemu kształceniu charakteru służy także, zdaniem Herbarta, t rozwijanie u uczniów wielostronnych zainteresowań, przy czym większą wartość wychowaw czą mają zainteresowania bezpośrednie (gdy daną rzecz cenimy dla niej samej) niż pośrednie (gdy ją cenimy ze względów c ubocznych):ZainTensówania bezpośrednie łączą się z uwagą mimowolną, apośrednie zdowolną,o rzekomo-mniejszych walorach wychowawczych.

Efektywność nauczania zależy także od racjonalnego rozłożenia ⁹ treści, którą uczniowie mają sobie przyswoić, ^na powiązane ze sobą merytorycznie i logicznie składniki, a ponadto od jego toku. Opanowanie tych treści jest najskuteczniejsze, kiedy uczniowie przechodzą kolejno od etapu zgłębiania, w którym dane wyobrażenie wydziela się jąsnoijyyra?' nie spośród innych, do epatu ogarniania, kiedy to możliwe staję, się tworzenie określonych całości z wyobrażeń już „zgłębionych”, f W każdym z tych etapów Herbart wyróżnił oprócz tego dwa stadia: j spoczynku i ruchu. Tak powstał schemat ^śtopnT przyswajania treści,) ^obejmujący zgłębianie spoczywające, zgłębianie postępujące,„ogarniame spoczywające i ogarnianie postępujące. Tym stopniom odpowiadają '' odpowiednie stopnie nauczania, a mianowicie: jasność, kojarzenie, system ^ i metoda, wyznaczające tok nauczania wszelkich przedmiotów na wszyg-kich szczeblaćh nauki szkolnej. Ż czasem — właśnie dla podkreślenia niezależności wymienionych" stopni od treści nauczania — nazwano je formalnymi oraz podjęto próby ich modyfikacji. Autorem próby najszerzej rozpowszechnionej był W#Keni) (1847-1929), który nadał stopniom formalnym inne od herbartowSluch nazwy, wyraźniej określił ich treść oraz zwiększył ich liczbę do pięciu. Są to: przygotowanie, podanie, powiązanie, zebranie i zastosowanie nowego materiału. Nazwy te dość jednoznacznie wskazują, co i w jakiej kolejności nauczyciel ma robić na lekcji.

Tabela 3. Stopnie formalne nauczania według Herbarta i Rei na

według Herbarta	według Reina
1 1) jasność	1) przygotowanie
2) kojarzenie	2) podanie
3) system	3) powiązanie
1 4) metoda	4)    zebranie 5)    zastosowanie

Mówiąc ogólnie, proces nauczania realizowany zgodnie z koncepcją stopni formalnych Herbarta czy Reina, miał przebiegać od wyobrażeń do pojęć i od poieć do umiejętności. Jego głównym zadaniem było przekaza-nie („podanie” w języku Herbarta) uczniom nowego materiału, ze szczególnym naciskiem na rozwijanie u mch umiejętności teoretycznych, npTTUzwiązy wania określonego lypu zadań matematycznych za pomocą odpowiedniego wzoru.

Opis rzeczywistości górował w tej_k.oncepcii.nad przekształcaniem przez dzieci i młodzież dostępnych im fragmentów tej rzeczywistości. • Kolejnymi jej cechami były: |formallZm~T rygoryzm. Narzucała ona bowiem nauczycielom różnych typów szkół i różnych przedmiotów nauki szkolnej, wykonującym ponadto różne zadania dydaktyczne, ciasny schemat toku lekcji, tłumiący ich inwencję organizacyjną i metodyczną.

' Słuszne było natomiast w koncepcji Herbarta wskazanie na potrzebę przekształcenia pedagogiki w dyscyplinę dysponującą własnym przedmiotem badań i własną, możliwie ściśle sprecyzowaną terminologią.

Godny uwagi był także nacisk na powiązanie pedagogiki z jej nattka'fni pomocniczymi, zwłaszcza z psychologią, na analizę toku nauczania, a PonadToiia rozwijanie u uczniów, uwagi i ..wielostronnych zaintereso-wań”.

Ogólnie można stwierdzić, że koncepcja Herbarta, modyfikowana i uzupełniana przez jego uczniów i zwolenników, była krokiem naprzód w stosunku do wcześniejszych prób teoretycznego opracowania procesu kształcenia (nauczania-uczenia się). Rozpowszechniła się też ona szeroko w połowie XIX wieku, a upadła wraz z cesarstwem niemieckim, któremu służyła. Z ostrą krytyką spotkała się dopiero na przełomie XIX i XX stulecia.

Herbartyzm, stanowiąc teoretyczną podstawę szkoły tradycyjnej, przez wiele lat wywierał niekorzystny wpływ na jej pracę. On to bowiem przyczynił się do upowszechnienia poglądów — nierzadko wskutek£ę>j; błędnie odczytywanych myśli i zaleceń Herbarta — że celem pracy szkoły c.. V jest przekazywanie dzieciom i młodzieży gotowego materiału do zapa-miętania i rygorystyczne egzekwowanie go; że-aktywny musf być w szkole przede wszystkim nauczyciel, natomiast uczniowie powinni “.siedzieć cicho, uważać i wykonywać polecenia wychowawców”, na co dobitnie wskazuje powstałe w Niemczech wówczas określenie nauczania: Wenn alles schweigt und einer spricht, da nent man so was Unterricht (w swobodnym przekładzie: Kiedy wszyscy milczą a mówi tylko jedna osoba, wówczas mamy do czynienia z nauczaniem); że najskuteczniejsza jest organizacja lekcji oparta na stopniach formalnych; że podstawowym obowiązkiem nauczyciela jest realizacja programu nauczania, który nie