P1070280

»

padlcirm to. Tf* w widu Językach wyraz oznaczający bydło stał »ę nazwą pieniędzy (łac. pernnia, ang. fee honorarium'), w obu bowiem wypad, kach chodziło o środek wymiany, w różnych tylko okresach ekonom:cz-ruyo rozwoju społeczeństw, Stanowisko ..anomalistów”. negujących typowy charakter przesunięć semantycznych, w znacznym Jednak stopniu określiło sposób monograficznego opracowania tematyki zmienności znaczeniowej. Mianowicie prace szczegółowe z togo zakre«*i dość często stanowiły rodzaj rejestrów wyrazów, które zmieniły znaczenie, i programowo rezygnowały z prób jakichkolwiek uogólnień.

Także dziedzino zjawisk, do których odnosi się termin ..zmiany znaczeniowe", bywa ustalana różnie: fakty przez niektórych semantyków' interpretowane jako typowe ich przykłady inni badacze w ogóle eliminują 7 pola obserwacji. Klasyczny przykład takiej rozbieżności stanowisk — to analiza zjawisk tak zwanej etymologii ludowej czy naiwnej. Chodzi o procesy związania słowa z rodziną wyrazowy genetycznie mu obcą. a zatem narzucenia mu wiómej etymologii, zwykle na podstawie jakichś przygodnych zbieżności dźwiękowych (por. staroniemieckie frithof 'miejsce ogrodzone, strzeżone' i współczesne Fnedhof, pod wpływem skojarzenia z wyrazem Friede 'pokój, spokój’). Takie ..przewartościowanie etymologiczne" wywiera zazwyczaj wpływ na postać dźwiękową wyrazu (por. polskie modrzew, z pierwotnego modrzęń modre drzewo", pod wpływem skojarzenia z wyrazem drzewo, albo skarbona, z łae. carbona 'puszka na ofiarywtórnie nawiązująca do wyrazu skarb) *, choć może nastąpić „czysta" zmiana interpretacji semantycznej, tak jak w wy razie [szarytka siostra miłosierdzia* (z fr. charitć), któremu w powszechnym odczuciu przysługuje obecnie treść zakonnica w szarym habicie' *.    ^

Przykłady etymologii ludowej czy naiwnej włącza się zazwyczaj do kategorii zmian znaczeniowych. Pisań: • uzasadnia nawet to rozstrzygnięcie teoretycznie, pisząc, ze pod wpływem wtórnych związków etymologicznych znaczenie wyrazu zyskuje charakter opu*owy. zaczyna odsyłać do pewnych uderzających cech przedmiotu nazwy, czyli jej desygnaiu (np. polskie ludowe mądro kora 'mandragora’). Inni natomiast badacze sądzą, że wyrazy podlegające wtórnej interpretacji etymologicznej nie zmieniają znaczenia, bo zarówno przed zmianą, jak i po niej odnoszą się do tego

•    Postać kar bonu zaświadczają w słowniku Lindego liczne cytaty osiemnastowieczne. np. ł tekstów Bohomolca, Naruszewicza. ..Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych' ttp

¹ Z prac poświęconych zjawiskom etymologii ludowej w języku polskim trzeba P-zate wszyvtx:m symiwuć monografię najnowszą — książkę W’:tolda Cienkow** .e-go. T«na etymologu ludowe i, PWN. Warszawa 1873. oraz klasyczne juz posycje:

- Karłowicz. Siaworód ludowy dwutygodnik Naukowy** 1. 1878. L Malinowski. Srudic nad etymologu; ludową ..Prace Filologiczne” 1 (1885), 11 (1888), 111 «1»D or« J. baudouin de Courtenav, Charakteryatyka ptyehołogtcma języka polskiej w Język polski » jego kulono cz. 1. Encyklopedia PAU. T. III, Kraków 1815.

•    rper Volk*etymoloęic JStudu st ęrreetan lingvutsce'* (XI), Bukareszt 1888.

samego d^sygnatu (np karbona 1 skarbono oznaczają paszką do pneebo*

wywania pieniędzy).

Podobnie różna jest interpretacja zjawisk, które w pracach semantycznych bywają określane nazwą j u b «ty t u c i i— zachowywania wą starej nazwy, mimo zasadniczych zmian realnych jej desygnatu. związanych z postępem technht wytwarzania. Piórg^— przedmiot do piania wykonany z lotki gęsi i pióro — przyrząd do pisania, wykonany z mas pla-etycznych, z rezerwuarem atramentu lub tuszu — niewiele mają ze sobą wspólnego poza tożsamością funkcji — i nazwy. Problem sporny sprowadza się do togo. czy chodzi tu wyłącznie o przeobrażenia dokonujące się w świecie realnym, czy też i treść nazwy podlega zmianom, skoro odnosi się ona do desygnatów o tak różnych cechach fizycznych. S. UUbmbo wyraża np. przekonanie, że substytucje są sprzeczne z samą istotą zmian znaczeniowych, w których chodzi przecież o pewną Innowację, podczas gdy one są raczej przejawem konserwatyzmu językowego⁷.

Taka czy inna odpowiedź na pytanie, jakie fakty należą do zakre*i zmian semantycznych, zależy w dużej mierze od tego, jakie za łożenia ogólnoteoretyczne przyjmie badacz za podstawę analizy, w szczególność: zaś od wyboru określonej interpretacji terminu ..znaczenie”.

Omówione juz rozbieżności w zakwalifikowaniu zjawisk etymołogr. naiwnej i substytucji mają swe źródło w dwóch różnych koncepcjach istoty znaczenia leksykalnego. Pierwsza z nich, zwana relacyjną, wywodzi aę z teorii znaku Językowego, zawartej w Kursie jęrykoxaau>ftirc ogólnego Ferdynanda de Soussure*a. Znak słowny jeat w tym ujęciu jednostką dwustronną: mającą pewną zawartość informacyjną (stgnifie) i pewien kształt formalny (signifiant). a jego znaczenie stanowi zw-rotna zależność między tymi dwoma składnikami. Polega ona na tym. ze jeden z nich przywołuje natychmiast na pamięć drugi. Na przykład wzrokowa albo duchowa formy znaku powoduje — oczywiście w świadomości członków' pewnej wspólnoty językowej — odebranie zawartej w nim treści. Ale i odwrotnie — potrzeba wyrażenia takiej, a me umej informacji znajduje ujście w wyborze określonej formy jej uzewnętrznienia. Zależność tę Stephen Ullmann ilustruje następującym schematem:

znaczenie

J nazwa | +-* «ns

Kom-oocia druga nasyca nazwę „konotacyjnej", uznaje znaczenie za utrwalony w świadomość, mówiących z«pół ccch istotnych (konstytutyw -nych) tej klasy przedmiotów, do których odnosi się nazwa.

~ Cundzufle der Scmaank. Oo    S«*>

(przekład z an*iclłkiafo), Berlin 1WT7. «. IW : nart-