P1070283
zmian jednorazowych, sprowadzających się do nadamn nazwy nowemu przedmiotowi na zasadzie jego podobieństwa do pierwotnego Jej desyg-natu — i przesunięć, czyli przeobrażeń powolnych i stopniowych, polegających na wewnętrznej ewolucji pojęcia — podstawy nazwy.
W kategorii drugiej na szczególną uwagę zasługuje po raz pierwszy dostrzeżone zjawisko tzw. przesunięcia szeregowego (Reihenverschiebung). Heerdegen stwierdza mianowicie, że wyjście z obiegu lub przeobraźcie semantyczne jednego elementu wyzwala swoistą „reakcję łańcuchową” — serię zmian, w których wyniku owa luka zostanie wypełniona. Na przykład łaciński czasownik dicere, o pierwotnej treści pokazywać*, nabrał znaczenia mówić* i wyparł z tej funkcji czasownik orare, który z kolei zyskał odcień błagać, modlić się’.
Obserwacje Heerdegena miały doniosłe znaczenie w historii semantyki, bo po raz pierwszy chyba ujawniły systemową strukturę słownictwa i kompleksowość zachodzących w mm zmian. *
Kształt klasyczny zyskała klasyfikacja logiczna w' pracy Hermanna Paula Prmzipien der Sprachgeschiehte 18 Obejmuje ona trzy zasadnicze kategorie zmian:
1) zwężenie znaczenia (np. poi. pątnik — pierwotnie podróżnik’, potem 'podróżnik wędrujący do miejsc świętych’),
2) rozszerzenie znaczenia (np. poi. robota — pierwotnie praca niewolnicza’, później praca wszelkiego rodzaju*),
3) przeniesienie znaczenia (np. poi. guz narośl na ciele’ i wtórnie 'zapięcie’).
Podział Paula dodatkowo uściślili inni badacze. W książce A. Darme-stetera w wydzielone zostały dw’ie kategorie nadrzędne wobec klas Paulo wskich:
1) zmiana w tej samej sferze znaczeniowej: a) zwężenie znaczenia; b) rozszerzenie znaczenia;
2) przesunięcie między różnymi sferami znaczeniowym: a) na zasadzie podobieństwa (metafora), b) na zasadzie styczności (metonimia).
Modyfikację schematu Paula stanowią też polskie propozycje klasyfikacji zmian znaczeniowych, np. układ Jana Łosia a w szczególności podział Zenona Klemensiewicza J1, który wyróżnia:
1) przeniesienia nazwy w obrębie sfery zmysłowej, np główka (dziecka) i główka (szpilki),
" Halit- 1880
11 Lc • .< do mots eiudiec dans Icur* tigniftcaiions, Paru 1893. ** dramaiyka polaka, Lwów 1922, cz. 11. Słowotwórstwo (1925). ” JWk Polski" I. s 25—38. 4
2) przero wierna nazwy w obrębie afery umysłowe) łnp duma. pierw 'myślenie, rozmyślanie*, później wygórowane ronłeenacnLp o •obie’).
3) przeniesienia nazwy zc afery zmysłowej do umysłowe) (np karbować robić na czymś nacięcia', następnie zaś zapamiętywać, utrwalać sobie
w pamięci’, por. zakarbu) to sobie),
4) przeniesienia nazwy ze sfery umysłowe) do zmysłowej, np. poczet, pierw rachunek, liczenie*, później — 'orszak zbrojny'.
Klasyfikacja Paula zyskała znaczną popularność i do dziś jest stosowana w ujęciach podręcznikowych (np. w kursach językoznawstwa ogólnego, zarysach leksykologii itp.). Jej zaletą jest przejrzystość i prostota, zawarcie w trzech kategoriach całej różnorodności przykładów przesmięć znaczeniowych. Ale cechy te, stanowiące o przydatność: dydaktycznej schematu Paula, budziły jednocześnie zastrzeżenia z punktu widzenia ścisłości opisu naukowego. Krytycy Paula zarzucali jego układów; schematyzm, sztuczne łączenie w jednej klasie zjawisk jakościowo rożnych. Podstawę -jego klasyfikacji atakowano jako nie językoznawczą, zaczerpniętą z innej -dziedziny wiedzy — logiki. Zasadniczy jednak zarzut dotyczył czysto wynikowego ujmowania przez Paula istoty zmian znaczeniowych, tj. konrta-tacji ich rezultatów, bez wnikania w mechanizm procesu, jego przebieg i podłoże. Jan Rozwadowski pisał o układzie Paula: „Logiczna klasyfikacja nie objaśnia w ogóle nic, daje tylko podział, mniej lub bardziej zupełny, oparty jednak na momentach (...) obcych samym zjawiskom <-)-W gruncie rzeczy nawet jako podział nie ma klasyfikacja logiczna wartości. bo da się w nią wtłoczyć zawsze tylko część zjawisk języko
wych"
W początkach XX w. mnożą się próby wprowadzenia do KiasyLkacj: zmian znaczeniowych takich kategorii, których nie zdołał objąć podział Paula. Istotną rolę w historii semantyki odegrała praca Karola Jaberga Pejorative Bedeutungsentwicklung im Franzósischen •*. w której zos* „ zaprezentowane dwie nowe klasy przeobrażeń semantycznych, melioracja (polepszenie) znaczenia i jego degradacja (pogorszeni*)-
Jako próba ogólnej klasyfikacji zmian znaczeniowych propozycja Ja-berga bvla jeszcze bardziej zawodna, niezdolna objąć większości .cn ..*?o-wych przykładów. Ponadto charakteryzowało ją to samo ujęć.* czysto wynikowe, które stanowiło słabą stronę koncepcji logicznwh. AJe w sil jej opublikowania, tj. w pierwszych latach XX wieku r.astępuje)u* w badaniach nad zmianami semantycznymi znamienny zwrot. się zainteresowania ich genezą. Uwaga badaczy koncemtruje^e^ -śledzeniu ich uwarunkowań materialnych, społecznych : psychologicznych.
1901, 1903. 1905
“ SemasjolooM ..Eo» IX. s. »
u -Zeiltchnft ;ur romani*chc Philolo*i*
15
Wyszukiwarka