P1070296

Na przykład Hans Sperber w pracy Ober den Affekt alt Ureache d*r Sprnchctrónderunę (1914) rozpatruje w zasadzie ten sam mater^ł leksykalny. który stanowił podstawę monografii Jaberga. tj. wyrazy «noc^>-naiao nacechowane, ale stara *ę dociec przyczyn ich takiego, a nie innego zabarwienia. Podstąp jego teorii jest twierdzenie, że istnieją pewne sfery realiów szczególnie ważnych w życiu danej społeczności, „uczuciowo akcentowane", którym odpowiadają wyrazy o dużej sde ekspansywnej. szerzące się w innych zakresach realnych. Zjawisko wykraczania leksyk: tego rodzaju poza jej pierwotny zasięg Sperber zilJistrował przykładem z okresu I wojny światowej Sferą realiów wywołujących silne reakcje emocjonalne społeczeństwa była w tym czasie dziedzina militariów. I oto w języku ogólnym zaczynają się wówczas rozpowszechniać metafory, do których jako podstawa posłużyły terminy wojskowe. Zjawisko to Sperber nazwał procesem ekspansji wyrazów emocjonalnie nasyconych. Przebieg ten nie jest jednak wyłącznie jednokierunkowy: dziedzina realiów „uczuciowo ważnych" sama z kolei przyciąga słownictwo innych sfer rzeczywistości; w czasie I wojny światowej na określenie pewnych działań strategicznych, części uzbrojenia itp. zaczęto używać zineta-foryzowanych wyrazów potocznych (np. kluski, pigułki 'pociski'; młynek do kawy 'karabin maszynowy' itp.).

Ten drugi nurt przesunięć semantycznych określa Sperber mianem atrakcji. Ekspansja i atrakcja decydują niejako o dystrybucji wyrazów. bo z jednej strony skupiają je w sferach „emocjonalnie akcentowanych". z drugiej — sprzyjają ich rozpowszechnieniu w innych zakresach realnych; stanowią więc dwie siły napędowe semantycznego rozwoju języka.

Koncepcja Sperbera. uznająca czynniki emocjonalne za bodziec ewolucji semantycznej, reprezentuje w teorii zmian znaczeniowych nurt zwany ..psychologicznymStanowi zresztą jego późniejszą manifestację; początki tego ujęcia datują się z ostatniego dziesięciolecia XIX w., swój zaś kształt klasyczny zyskało ono w fundamentalnej pracy Wilhelma Wundta V6łkerpsycholoęie (t. I Die Sprache, 1900).

Wundt był zwolennikiem tezy, że przesunięcia semantyczne przebiegają równie regularnie, jak procesy fonetyczne. Co więcej, dostrzegał me tylko ich podobieństwo, ale i współzależność. Wyodrębnił mianowicie w swej klasyfikacji specjalną kategorię zmian korelatywnych. tj. przeobrażeń semantycznych poprzedzonych i warunkowanych modyfikacjami postaci brzmieniowej wyrazu. Na przykład dialektyczny wariant niemieckiego wyrazu Raabe ‘kruk’ — Rappe — wyspecjalizował się znaczeniowo jako nazwa czarnego konia. Z historii słownictwa polskiego można przypomn.eć proces zróżnicowania znaczeń dawnych wariantów biedo i biada, chuć i chęć (por. s. 231, 229).

Procesy semantyczne zachodzą jednak brzmieniowych. Te kategorią SM ' i dzieli na dwa typy: 1)

podł.7*c»s zmaan regularnych ślemn: dlatego przesunięcia takie dokonują schematów. w sposób analogiczny feknć jez *-ich. Zmiany mdywidoajne są niejako icb pod wpływem czynmków meobł iczaloycfc.

Przeobrażenia regularne. Maoowiące odbccie typowych praaeya poznawczych. obejmują dwa rodzaje zmun. asymilatywne pluatywne. Podłożem pierwszych Jest -właserwa iudzk&ema myśleniu tendencja do podporządkowania zjawiaic po raz pterwney pertypowa-nych klasom i kategoeaom logicznym już ugruntowranym w soscicłi danego języka Jako charakterystyczny przykład bu percepcji faktów nowych przytacza się okrzyk Szkotów, gdy po raz pierwszy zobaczyli 06ia: . Jak: wiełki krock'". Mechanizm przez podobieństwo stanów: podstawę nazw typu meska (pateim^

1 dzbana) itp.; jego uniwersalny. ..ogólnoludzki** charakter w różnych językach, niezałezme od siebie. pojawiają sę te ry. Znamienne jest np to. ze miejsce, w którym rzeka wpada do w wielu językach oywa określone nazwami związanymi ze słowem ustc. por. poi. ujście < tucie, niem. Muidang itp.

Zmany as>-rmlatywne dokonują *ę pod wpływem obserwacji podobieństw odbieranych za pomocą określonego zmysłu: wzrokowym (jłóuwM kapusty), akustycznych {grzmot oklasków) itp. Natomśa* mechamzm zmian korapLkatywnych polega na krzyzowamu sę i zazęcsamu d-smar. odbieranych za pośrednictwem rożnych zmysłów, wzroku i wzroku i dotyku ¹¹. Za przykład naoee posłużyć ewolucja przymiotnika ostry, pierwotnie odnoszącego się do sfery doznan dotykowych. wtórnie zaś używanego na określenie bodźców wzrokowym ».o*try kolor), smakowych (ostry rmak), słuchowych (ostry ytos), węchowym

{ostry rapach); por s. 115._    t    *    ^

Zmiany indywidualne obejmują doraźnie tworzone metafory, pcze-ksztakerńa imion własnych na wyrazy poapoBte {nelson, ckuligcn. rentgen i >tp. Klasyczny, wielokrotnie przytaczany przykład zmiany indywidualnej stanowi powstanie łacińskiej nazwy środków płatniczym ^ł**^c~ neta; mianowicie w Rzymie mennica była usytuowana w bezpośredni są>todztw:e świątyni Junony Mentorki {Juuo Monet*). Laład który spowodował to przesunięcie maczemo-* e. był więc powtarzalny.

“ Wundtowskif umiany kooapUkatywne- są ^ct***^:* . _T . ,

iji, por. H Kroraaser. J.w„ roetnai 1*    r. ŁJue :>-*

v reiwoTB pKcmwwym wyłgane -Prace Fuolo*icis« , t. XVIII. cs.

IT