P1070314

_k„ antonimy sW. podziej i dobrodziej („Pókiś mi dobrze czynił. zw_a. łrm dobrodziejem. jak«i mi złość wyrządził - zowie już złodzieje*,'.

Mo:i 76. 371, L).

_Na margines* warto dodać, iż inny wyra* z tej samej sfory słowni, tu-a — czasownik przywłaszczyć — również przebył podobną drogę ^ woju znaczeniowo. W swoich starszych użyciach miał on mianowicie _trv# zgodną ze strukturą: uczynić co własnym': „Synowie izraelscy przywłaszczyli sob.e nieco z onych rzeczy przeklętych”. 3 I^eop. Joz. 7. \ przyswoili sobie, przejęli’; „Co któremu stworzeniu Bóg przywłaszczy* raczył, tak-że się już to koło wiecznie a nieodmiennie toczyć musi". Re; Zw:ćrc. 2b. Również treści realne wyrazów nierząd, przystojny wynikały dawniej wprflśt z ich budowy słowotwórczej; pierwszy z nich oznaczał 'brak rządu, anarchię, chaos’*, drugi miał znaczenie 'taki, który komuś przystoi, stosowny' („Gdy Turek na nas z wojski następuje, słuszna, abyśmy mu opór przystojny uczynili”. Star. Woj. A; „Czas temu przystojny przyszedł" Rej. Post H hh 4; „Zwierzęta, które są przystojne do pokarmu ludzkiego". Petr. Ek. 126, L 'przystosowane' itp.).

Zasadniczą trudność- stanowi dla badacza uchwycenie takiego momentu ewolucji semantycznej wyrazu, w którym oba znaczenia: realne i strukturalne — zaczynają się rozchodzić. O tym. jak dalece skomplikowana jest ta kwestia, świadczy wymownie to. że nawet w wypadku wyrazów współczesnych, przy których analizie można się odwołać do własnego poczucia językowego — opinie na ten temat nie bywają identyczne. Posłużmy się charakterystycznym przykładem. Z definicji i cytatów zawartych w słowniku Lindego daje się odczytać następujący zakres semantyczny wyrazu rękojeść: 'część przedmiotu specjalnie wykonana po to. by służyła do jego trzymania; uchwyt’. Niemal identycznie informuje o zna-• czeniu tego słowa Słownik języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego: „część jakiegoś przyrządu, narzędzia, broni itp. służąca do trzy-numia". Jest to jednak definicja zbyt szeroka, nie uwzględniająca współczesnych ograniczeń zakresowych tego słowa. Typowego użytkownika dzisiejszej polszczyzny rażą jako przestarzałe nie tylko przykłady poda. ^wam‘ ^w starszych słownikach (u Mączyńskiego: „Ucho albo rękojeść u każ-drgo naczynia”, u Lindego: „rękojeść albo uszko”, „rękojeść pompy, mo-tyx; ), ale nawet niektóre użycia ilustrujące hasło rękojeść w SJP Dor.-„rękojeść telegrafu”, „rękojeść zamka we drzwiach” (notabene nie opatrzone żadnym kwalifikatorem). Za naturalne uchodzą dziś natomiast przykłady typu rękojeść szabli, szpady_t kindżalu itp. A zatem we współ-

1 * i^v r**/ ^MoroP°ł*łd notuje takie znaczenie ‘przestępstwo, naruszenie prawa* _b. u»,_a" c^>rf^y m ⁿ*!S* nierządy a o Wielgie dowinicma k naszemu sądu pozwani łoa ^{Uł 28} *^{VI 4} XVII w. wyraz był używany w znaczeniu ogólniejszym Ktorrec.    ^w ’^K>*^ach błąd. gdy w głowic nierząd". Dwór. D. 4, L).

k wężemc stanowiła właśnie treść ‘brak porządku politycznego'.

S2

czesnym poczuciu Językowym rękojeść jest nazwą uchwytu broni, i to głównie białej (wprawdzie powie sę rękojeść piłtoletu, ale Jul raczej koł-b« reuwłioeru). Po7X»stałą część dawnego zakresu tego słowa przejęły wyrazy rączka (np. patelni), trzonek (noża, łopaty). uchwyt (szuflady) itp Zachodzący w naszych oczach proces zacieśniania zakresu znaczenw>-wego nazwy rękojeść stanowi dobrą ilustrację ogólnego roecharuzmu zwężeń: jak gdyby „wyboru” jednej tylko grupy desy gnatów z liczebnie jszej kategorii przedmiotów, do których dawniej odnoszono dany wyraz Skrajany stopień zwężenia reprezentują wypadki, gdy wyraz pospolity prze- ^ ^ kształcą się w nazwę własną. Rzeczownik ukraina był pierwotnie uży#a-ny v,^Y znaczeniu kresy, terytorium przygraniczne’. Jako pogranicze, kraj na granicy * definiuje* ti krainę Lindo, ilustrując tę treść następującymi przykładami: „Do postronnych się ukrain w cudze strony przyjeżdża".

Kosz Lor. 12b; „Ukrainy Afryki”. Birk. Dom. 38, L. Wyczucie pochodzenia nazwy własnej Ukraina z wyrazu pospolitego było jeszcze żywe w XVIII w., skoro pisano: „Ukraina ma początek nazwiska od okrajka ziem:, czyli ostatecznej krainy stykającej się z krajem sąsiedzkim\ N. Pam. 10. 33, L. Zresztą nawet w tekstach przełomu XIX l XX się jeszcze sporadycznie użycie tego wyrazu w funkcji nazwy pospolitej, np '..Języki germańskie zdawały się leżeć w ognisku tego rozległego ob-szaru językowego. na którego Ukrainach działały wpływy podłoży -nicznie obcych". Gowt. Szkice 132; „Plan obronny ukrain obu państw ma być postanowiony na zjeżdzie". Proch. Zółk. 18, Dor.    _

Wypadkiem Wielokrotnie typowszym jest zachowame przez W* w toku procesu specjalizacji statusu nazwy pc^Utc-j^c^yda-nc^a-niczerue liczby przedmiotów, do których może się on odno*c Jrimnazwa. rcaUa^te charakteryzują się określonymi, —U-jszym. podobie-n^wanu^ znaczenia wyrazu wchodzi więc dodatkowa ęouhą Sć™?" JEg"» my nieco przykład3^TtSEJh«bogaconych znaczem XVI, W. wu

Tl- •'K* u—*

na niebie . W. Lxod. -u, ■*,    ~V,    _Kant r 2 L. Das

nom i którzy się chełpią w obrazach    ‘ ^    płyty,

wyraz oznacza dzieło sztuki, które się rc£    jaaUtwo czego, a tak-

Wy^z    nienudą gromadę chrustu

że stertę, kupę, stos, por Pa    _ro!nadę leżących pieniędzy

i kładł na ogień". Ia*>p. Act. 28. 3 Mają 8^^    _by,

Gust Gor. 64, L. W znaczeniu    _w wykładach dotychczas

rozległy, łączył «ę on hme-nt rue ^ j abstraktami („gromada cytowanych -z    _WuJ. NT 543. SlSz,.

nieszczęścia . Mącz. 1«9 ^c. ,.g    - j _w XVI w. również od-

Rownolegle z treścią ogólniejszą gromada miała w X