P1070315

cjort wyspecjalizowany zgromadzenie, skupisko ludzi', był on jednak laktr różny co do zakresu od analogicznego znaczenia we współczesny polszczyzn ic. Dziś wyraz oznacza zespół ludzi nie zorganizowany, ugrupowany chaotycznie i raczej przygodny; ograniczenie tego typu nie dzia-lało w szesnastowiecznych jego użyciach, skoro były możliwe związki: g_ro. mada biskupów, gromada złodziejska, gromada rozbójnicza (Modrz. Baz 54. 94) i szczegółowy odcień semantyczny zgromadzenie, posiedzenie' (..Gromady z chłopami co miesiąc czynić potrzeba dla napomnienia porządku gospodarskiego". Haur Ek. 181. L). Znaczenie wielka ilość’, mnóstwo' charakteryzowało się znaczną trwałością, bo jeszcze w połowie XIX u można było powiedzieć: „Usiadłem na gromadzie zebranych z pola kamieni" Jank Zaśc. 79. Dor. Dziś wyłączność zdobyła sobie treść wyspecjalizowana; nieliczne przykłady dwudziestowieczne, które nawiązują do tradycyjnej, ogólniejszej treści wyrazu, skłonni jesteśmy interpretować jako wyraziste, antropomorfizujące metafory; por. „Nad gromadą rozrzuconych budowii wznosiły się dwie kamienice z czerwonej cegły". Zer. Prom. 28, Dor.

Zwężeniu uległo także znaczenie rzeczownika porucznik, który jeszcze w- XVII w’, miał ogólniejszą funkcję znaczeniową, oznaczał tego. któremu coś poruczono, a więc przedstawiciela, namiestnika itp. („Każdy w chrześcijaństwie przełożony Jest porucznikiem a namiestnikiem Bożym". Kosz. Lor 86; „Dominika świętego możemy nazwać porucznikiem albo namiestnikiem papieskim". Bzow\ Roż. 16; „Porucznik wiemy, któremu się te-stamontnik woli swej zwierzył". Sax. Porz. 169, L — powiernik’). Już w XVI w. wyraz miał także wyspecjalizowane znaczenie militarne, o szerszym jednak niż współczesny zakresie, bo nie oznaczał stałego nosiciela tego tytułu („Wybierzemy poruczniki w każdym województwie, którzy to porucznicy będą spisować i obierać ludzie rycerskie wedle zdania swego" Herb. Stat. 92; „Porucznik jeden, który miał w poruczeniu swym od hetmana niemałe wojsko". Budn Apopht. 64, L).

Aż do schyłku XIX w. niepodległość znaczyła niezależność w ogóle’: „Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między innymi może i dla tej, z- pragnąłem zachować niepodległość". Choj. Alkh. I. 12; „Niepodległość umysłu" Orzeszk. Argon. 96, Dor. Now'e znaczenie — niezależność polityczna’ — ukształtowało się w' typowych, często powtarzanych związkach niepodległość ojczyzny, niepodległość kraju itp.

Przymiotnik zabawny miał dawniej treść absorbujący, zajmujący czas : Zabawmy czas jest, gdy pilniej orać, siać, kopać." Petr. Ek. 14; „Już Prusaków prawie do ostatecznej nędzy przywiodła tak długo zabawna wojna \ Krom. 664, L. Na podstawie tej ogólnej treści rozwinął się odcień skupiający uwagę, interesujący’ („Znałeś kiedy tego człeka niewymuszonego w swoich postępkach, zabawnego przez umiejętność". Zab 14,

----- • —»• ------.* jWA /.#

296; „W powiadaniu wielce był zabawny i miło go było słuchać". Kras. I'odst 2, 62, L), który podlegał następnie dalszrj leszcze specjalizacji:

flfv 7nimnl<v YflHnmi aakn..*U — .i__XI _.1___ _

t.iki. który zajmuje zartomi, zabowia. rozśmiesza*; ..Jesteś wesół, zabawny. w żarciki obfity, lubią cię, bo to zawsze zabawi kobiety" Zabł Ftre '/.4. L Dzisiejsza treść ma w stosunku do tego odcienia p«-wncr c«?chy dodatkowe (nic tylko wywołujący przeżycie komizmu*, ale wywołujący przeżycie komizmu w sposób niezamierzony’; komiczny, śmieszny", np. zabawna mina. zabawny przestrach itp ).

Wyrazy poślubić, zaślubić odnoszą się dziś tylko do przyrzeczenia składanego w chwili zawierania małżeństwa. Kiedyś miały znaczenie ogólniejsze, były synonimami czasownika ilubotcać; por „Czystość Bogu poślubił". Troć, cyt. L. ..Bóg pamięta na przymierze, które zaślubił Abrahamowi". 1 Leop. Ps. 104, 9; „Pan (...) zaślubił wiernym swoim, ze tu zasię z nimi miał być aż do samego skończenia świata". Rej. Ap. 1. L. Jeszcze u Mickiewicza: ..Każdy na to swe życie poślubił, aby pogaństwo ochrzcił — lub wygubił". Konrad 120, Dor.

Przemóc ma współcześnie znaczenie przezwyciężyć jakiś stan uczuciowy* (przemóc obaicę. icsiręr itp.), dawniej zaś znaczyło pokonać kogokolwiek lub cokolwiek*^J. np. „Komu Bóg pomaga, ten wszystko przemaga". Cn. Ad. 355.

Zrządzić odnosi się obecnie do działania sił uznawanych za nadprzyrodzone lub czynników nieprzewidzianych, nie podlegających kontroli człowieka (Bóg zrządził..., los. przypadek, traf ... zrządził); do XVIII w. włącznie czasownik ten znaczył "sprawić, uczynić, zrobić, przygotować , bez żadnych ograniczeń dotyczących wykonawcy czynności: „Jedzą, co im zrządzisz, bo sam wszystkim rządzisz”. Kanc. Gd. 14; „Ptaki wspólne

gniazdeczko zrządzają w lesie". Zab. 1, 39, L.

W XIX w. czasownik miał już wprawdzie właściwe współczesnej poi-szczyżnie znaczenie 'sprawić, zdziałać" i występował w związkach z rzeczownikami abstrakcyjnymi, ale zakres tej łączhwości był i tak znacznie rozleglejszy niż dziś; por. „Precz z gniewem! mc on sprawiedliwego nie zrządzi”. Orzeszk. Mirt 251; ..Ciągłe między książętami niesnaski (...) zrządzały, iż Dubno. zmieniając panów, należało do rożnych dzielnic .

Baliń. M. Polska III, 1. 21. Dor.

Wyraz gwara jest w słowniku Lindego .lustrowany ^t«puj^yrm cytatami siedemnastowiecznymi: „Swej się nieboga gwary lękia ^ Zebr Ar. >1- By prośbą i módl, me mogła nie sprawie, gwarę jej odstrychnęt fŁu. Analogiczne użycia notuje StoumUc polszczyzny szesnastego une-

te. mml leszcze

s ssssł ar-AsrMSfc,sm » -a «J?* - «.u

Wyszukiwarka