P1070316
. u- *«v*tk.ej włosk.ej ziemi nadeń kraśniojszego wdzięczności,.
' * „ic bvlo drugiego"; (z tłumaczenia Werglliusza, pióra j. A
gwarą sem Wyraz miał więc ogólniejszą treńó ‘zdolność
Km’Tm^ mównl mowa ', a nie szczegółowa*, mowa ludu'. ^ UnH2ę Imo Pr:uprawa i okrasa bynajmniej nie od początku swego ist-Tta nalcżah’ do słownictwa kulinarnego: w przeszłości miały treść 1lUlj 7 Teksty sprzed XVI w. zaświadczają okrasę wyłącznie jako ^ZZardoby. upiększenia, przybrania: ..Dobra żeńszczyna jest okrasa ’ ta” Gloger Sł Stp „Potem gdyż się dokonało niebo i ziemia i wszy. Ska ich okrasa <„.)” BZ Gen. 2. 1; Sł. Stp Przyprawa zaś występowała w znaczeniu przydatek, dodatek'(..przyprawa miedzi, żelaza . L.). z którego się wywodziły odcienie szczegółowe. W jednym z nich — dodatek do zwykłego wyglądu* — przyprawa była synonimem okrasy (por. ..Królewskie do koronowania przyprawy i ozdoby chował . Sk. Dz. 1132; „Oczna przyprawa do czernienia brwi albo trafienia powiek”. Cn. Th. 588. L. w ińnvm — 'dodatek do potraw* — utrzymała się po dziś dzień.
Długo, bo aż do schyłku XIX w., był używany w ogólniejszym niż obecne znaczeniu wyraz nagroda; oznaczał on mianowicie zapłatę, wynagrodzenie w ogóle', a nie tylko premię, wyróżnienie pieniężne’; np. Jan Śniadecki pisze: „Otwarcie gimnazjum w Kijowie z większą jak zwyczajnie liczbą katedr i z lepszą dla nauczycielów nagrodą odłożone zostało”. Zagajenia 67, Dor., a we wspomnieniach Wybickiego czytamy: „Wymagano. abym nałożył kontrybucję na miasto dla nagrody wojska”. Pam. II.
99. Dor.
W tekstach dziewiętnastowiecznych spotyka się jeszcze rzeczownik po-ror w jego dawniejszym znaczeniu wygląd w ogóle’ (a nie — jak dziś wygląd łudzący"): „Małe mieszkanko zmieniło bardzo pozór swój; grube warstwy pyłu okrywały ściany i sprzęty”. Orzeszk. Z różnych I, 165; „Pozór wojenny przybrał cały obóz”. Pol. Mon. 75, Dor. Paralelna zmiana nastąpiła w treści pochodnego przymiotnika pozorny i przysłówka pozornie; zatraciły one znaczenie ‘okazały', 'okazale', żywotne do schyłku XIX w., np. „Naprzeciw starego Brześcia leży nad samym Bugiem miasteczko dosyć pozorne”. Baliń. M. Polska IV. 594; „Mam garnitur (...) lichy, słaby, ałe pozorny, służy mi dotąd wszędzie”. Lei. Listy II, 70, Dor.
Można przypuszczać, że zwężenie zakresu znaczeniowego wryrazu pozór i jego derywatów’ nastąpiło pod wpływam kontekstów, w' których była mowa o wyglądzie zewnętrznym mylącym, nie odpowiadającym istocie zjawiska: „Mieliśmy pozór zwykłych podróżnych”. Jeż, WD 202.
Znaczenie wtórne, wyspecjalizowano — zawsze na początku ma charakter kontekstowy, realizuje się w tych, a nie innych typowych związkach. Z chwilą gdy się ustabilizuje i uniezależni od określonego otoczenia slow-r.ego — sytuacja się odwracaj to właśnie treść starsza będzie teraz wyma-
M
l4oła określonych determinatorów w kontekście. „BM-kontekatow*** j*-st dzisiaj znaczenie przyrządzać pokarmy* w czasowniku gotować, nato-miast ogólniejsza treść ‘przygotowywać* może być zrealizowana tylko w pewnych związkach, przede wszystkim w połączeniach z rzeczownikami abstrakcyjnymi (pofourcć niespodzianką).
I'iać mo/.c mieć znaczenie ‘śpiewać’ tylko wówczas, gdy łączy się z rzeczownikami pieśni, modły i ich synonimami. A przecież jeszcze Mickiewicz pisał: ..Pieją Greczynki, pieją Czerkieski (...)" Wiersze 137, Dor Żądza bez kontekstu znaczy pociąg seksualny*; treść pierwotna, ogólniejsza realizuje się w związkach żądza zysku, żądza sławy *. Pożądać, pożądanie ma ogólną treść 'pragnąć, pragnienie* w analogicznych kontekstach; w izolacji zaś znaczy 'czuć pociąg fizyczny* 5.
Niekiedy wyróżnikiem treści pierwotnej, ogólnej staje się forma mor- • fologiczno wyrazu. Znaczenie obietnica* słowa ślub realizuje się nie tyl- * ko w określonym kontekście (rłoźyć ślub, ślub czystości), ale zazwyczaj* - -i w formie liczby mnogiej śluby. Podobnie: statck//statki okręt • — i tylko statki, jeśli realizowane jest znaczenie starsze naczynia, narzędzia .
Ukształtowanie się odcienia zwężonego nie zawsze pociąga za sobą wyj- / , ścic z obiegu treści ogólniejszej lub jej frazeologizację, tj. ograniczenie j do bardzo nielicznych, ściśle określonych związków. Niekiedy współistnieją one ze sobą na zasadzie równouprawnienia. Mogiła miała już w XIX w. znaczenie 'grobowiec usypany z ziemi', ale jednocześnie mogła być Jeszcze uzvta jako synonim iczgórza. pagórka, wzniesienia »: ..Stało batalionów dwa. z któnrch jeden na pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną plamę *. Jeż. Dor. 328. Nierzadko zresztą oba znaczenia krzvżowalv się w pewnych kontekstach, np. ..Aluzja do spoczywającej pod' mogiłą Fryderyki". Jeż. HeL 338. WD 328. Równolegle tez używano w XIX w. przymiotnika przytomny w obu znaczeniach: zakresowo szerszym, starszym 'obecny' - i nowym, wyspecjalizowanym obecny duchem, świadomy tego. co się wokół dzieje': por. ..Byłem przytomny na placu Saskim, kiedy wychodziła (...) dywizja generała K*®*"*^ Kożm. Pani. II. 116; „Z sąsiadami zza kopca mgdyśmy nie zyh. mg >
mtąssasssaffas
por. «Jako mąt dobrej żądzy na *.elkie i darował pod obowiązkiem
Z>w. 2. 208. L. 3olc*terC3JP2^S^1{JTkuTu. 131. Dor. ochrzczenia się. Wypełni Gnicwormriąd^ *S£watyancgo kontekstu. czasow-
• W dawniejszych utycuch izolowariy od ten na swem
mk pożądać miał właśnie traść pragnąc
dosyć mając, nie będzie cudzrgo pr i. *! ^ połączenia siatki wodne, statki mo**-
• Było to kiedyś znaczenie kontekstowe, por.
ski*. notowane u Lindego. „.vra_ XVII w., oznaczał bowiem wówczas
9 Zakres jeszcze ogólniejszy rodzaju sterty, stosy itp.: ..Więcej g*
me tylko wzniesienie ziemi, alewsze^ RDODł0wunego". Wcł 2ap. B 4; ^nojgtlka tysiąc mogił albo kup niemałych zbota popsowanc*
kratowa". Tr.. cyt. L.
57
Wyszukiwarka