P1070318

\\’ om*

■mnnstowiccznych. a nawet dziewiętnastowi*^ .minuje Jeszcze owa nie wyspecjalizowana tre^. ^h

Kn. •f/rtrw) w ^.......... .

P^-ybyJ Wtl

_ll7vr,.,h wvr»*u dominuj. »*• nm wysp,, ja„zow₀n_a

“ _u nirukturtlncmu: ..Krńlowa dobroczynna , ukochana

l.i odbierać ho/d ort uiu»iw..v*v......_

jS mnie inna dusza dla wszystkich złota, dobroczynna’*. Słów Zawiać ^

xłbi r»r hołd <>d ulubionego narodu" Polak w Paryżu »n. ,.r>,_u

---łlntji dl

Wypada «ę rakn^sowoj wyrazów.

kolei zastanowić nad przyczynami procesu specjał r.knJwcJ Wyrazów. Niewątpliwie głównym ich bodźcem są warunki • realne pojmowano bardzo szeroko; o zwężeniach decyduje bowfcm ® lWl«rt7>łvw czynników ściślejnaurialnych. ale i różnorodne okoli_tvno. I * wiązane ze‘sferą świadomości społecznej: zmiany w dziedzinie wio- |

.....wir, 1. |M.*r„bnizenia obyczajów, itp

Zasadniczym podłożem materialnym specjalizacji Wyrazów bywa poj_a. ^wicnic się nowego desygągtui konieczność nadania mu nazwy. Bywa ona zaspokajana bądź w drodze utworzenia now.-j struktury £ownej. a więc I _r. słowotwor<v.i. b;ui/ u drodze powitania wtórnej tr

wyrazu.1 czyHg^aOKOej. semantyczną!. Wyraz pou-,,. oogoin. j treśa mówienie, opowiadanie*, został zastosowany w odniesieniu do określonego gatunku literackiego, z chwilą gdy wyodrębnił się on dostatecznie wyraziście spośród innych typów twórczości piśmienniczej. To drugorzędne początkowo użycie z czasem stało się centralnym znaczeniem wyrazu i usunęło w cień wszystkie szczegółowe odcienie znaczeniowe nawiązujące do treści pierwotnej, np. ‘informacja ustna, przekaz ustny* („Którzy 7 powieści ludzkiej pisali, w wielu rzeczy pobłądzili”. Warg. Kadź. 335). dobra lub zła sława (..Język złośliwy targa się na ludzi cnotliwych sławę a powieść". Eraz. Jęz. E 4; „ubliżać komu w dobrej powieści — czyjej powagi, czci". Kosz. Lor.. L), ‘nowina, wieść’ („Dobra powieść, gdy mówią: jeść!" Cn. Ad. 164) itp.

Czasownik zatrudnić, o ogólnej treści *zająć, zaabsorbować’ („Teraz czas mam, potem będę zatrudniony". Teat. 15 c 29, L; „Dornojko każe mi przeprosić Księcia, że go zatrudnia przesyłkami". Mick. Listy II, 306. Dor.)

_; ^20sta* wyzyskany w funkcji specjalnej, na oznaczenie czynności angażo-. wania do pracy, gdy umowy na zasadzie najmu stały się zjawiskiem pow-> wechnym

Analogiczna zmiana zaszła w wyrazie ubezpieczać, który zyskał w XIX w znaczeni,- zawierać umowę z wyspecjalizowaną instytucją zapewnia-jiHM odszkodowanie pieniężne na wypadek klęsk żywiołowych, katastrof, ne przewidzianych okoliczności itp.’; treść ta stanowiła zwężenie jego tra->jn»j funkcji czynić bezpiecznym'; „Chłopa dotąd żadna sprawiedli-

_D r*¹™ ^^CSZCZ* ¹⁰²» L; „Niech każdy piersi zbroją ubez-

. Mick. Graz. ll_f Dor

I znuijsza wyrazu posada stanowisko, miejsce pracy’ nawiązuje

niewątpliwie do Jego dawnych, ogólniejszych użyć. np do odcieni położenie. usytuowanie (,.Twierdzo ta posadą bardziej miejsca niż sztuką warowna . Nar. Hiat. 3, 117, L; „Korzystając z błotnistej tam posady, zasłonili się wałum". Wójc. 7.nr. 111. 204. Dor.), 'pozycja* („Posada* Jego w tym salonie jest mocniejsza od drugich”. Dz.ierzk. Pow. II. 325. Dor.) itp Zwykle etapom przejściowym w procesie derywacji semantycznej jest utworzenie nazwy dwuczłonowej, złożonej z wyrazu o bardzo ogólnym zakresie 1 spccyfikującej przydnwkl (por. maszyna do szycia, czarna jago-di/) Z czasom treść wyrażana całym połączeniem „kondensuje się” niejako w rz.ecz.owniku nndrzędnym. Jatka oznaczała w dawnej polszczyżnie prowizoryczny budynek, np szałas z gałęzi („Uczyniwszy z zielonego galę/in jatkę małą (...)”. Cresc. O pomnożeniu. SI. Sz.), budkę, altanę w ogrodzie („Spustoszeje Syjon Jako jatka przy winnicy". Sk. Kaz. 340, L). wreszcie kram, stragan, zarówno rzemieślniczy („Szwiecki w-arsztat, też jatka szwiecka”. Mącz. 433 b, Sł. Sz.), jak kupiecki („Jatki maśine, owk-sne, solne, śledziowe". Biel. Rozm. B 4 v, Sł. Sz.). Stopniowo najczęstsze staje się użycie słowa jatka w nazwie złożonej jatka mięsna, jatki mięsne: „Ichtiofagi mają ryb dostatek, że im też mięsnych nie potrzeba jatek" Klon. Flis. C. Sł. Sz. O typowości tego połączenia świadczy m. in. to, że \ło ono treści wtórnej, metafory*vn< j 'rzeź, krwawa rozprawa* i stanowiło w niej składnik stałych związków frazeologicznych, np. wydać kogo na mięsne jatki dopuścić do czyjej klęski* („Cesarz i papież z książę-ty włoskimi, w*ydawszy Polaki na mięsne jatki, nie w czas na ratunek przybyli". Stryjk. Kron. 722, Sł. Sz.). Na koniec treść właściwa pierwotnie całej „konsocjacji" (żeby się posłużyć terminem Sperberowskim) stała się

udziałem samego rzeczowmika jatka, który (kiś znaczy stragan, sklep rzeźniczy*.

Analogiczny proces zaszedł w wyrazie powietrze, który w* kontekstach -łc powietrze, morowe powietrze nabrał wtórnego znaczenia 'zaraza*.

Jeszcze dla Lindego słow^fo siemię miało podstawową funkcję znaczeniową nasienie’ •; dodaje on jednak uwogę, że nazwa ta na ogół bywa odnoszona do nasion lnu i konopi. Ta zwężona treść, która się ukształtowała w kontekstach siemię lniane, siemię konopne, ma dziś charakter znaczenia podstawowego. Podobnie punktem wyjścia now^rego odcienia semantycznego słowa cera karnacja' (pierwotnie bowiem oznaczał on wygląd w ogóle)⁸ był zapewne związek cera twarzy.

Por. przykłady szesnasto wieczne: „Ziarno gorczycy najmniejsze między Siemionami'*. W. I^Kst. Mn. 89; „Ziele miesiączek .sicmiączko ma w gloweczce rzędem poło

żone*’. Spicz. 46, L.

• „Pokryte cerą szczerości serca jadowite'* Susz. Pieśń. 1 B 4 b; JZ rozgniewaną ct.ą przychodzi’*. Kulig. ller. 306; „Zmyślony przyjaciel niebezpieczny; lecz me boje mc gdy mi nicprzyjażń suma cera powie". Past F 93. L. Zwężenie dokonywało się mpewne etapami: od treści najogólniejszej 'wygląd’, poprzez odcień 'wygląd twa-v.V. i"¹!?’ ^(por‘ •*^{s/cxeru ccra}” ^u Potockiego. Arg. 140, L; ..ponura cera*. Zab. Al u 1772, s. 372) — do znaczenia dzisiejszego; 'wygląd skory na twarzy’.

Wyszukiwarka