P1070321

Trnd,ncjc do spocj.lir.cji działaj, Jednak rwyklc w witych ) «Jh u^raróu o okolonych cechach wspólnych. Podatne na zmiany _t„. !r,vnu «ei na prrrkład świeżo zapożyczone wyrazy obce Podłoże zw^

' nia zakresu semantycznego pożyczki może być CÓzne Niekiedy następy /    ^ opływem okoliczności realnych. Zapożyczenie angielskiego wy.

V _nzudo<j pies* w znaczeniu rasa psów wyróżniających się wielkim wzrostem* wynikało zapewne stąd. że ten właśnie gatunek psów sprowadzano ₇ Wysp Brytyjskich Podobnie wyraz katecheta, przejęty przez środowisko duchownych, nabrał znaczenia nauczyciel religii*, choć jego grecki pierwowzór charakteryzował się zakresem szerszym: nauczyciel w ogóle*.

Czasem wyraz obcy zostaje przyswojony w jednym tylko znaczeniu, które w języku wyjściowym ma charakter drugorzędny, stanowi jakiś wyspecjalizowany odcień treści podstawowej. Wypadkiem szczególnym . jest dwukrotne zapożyczenie tej samej jednostki — raz w znaczeniu ogólniejszym. zaś drugi raz — w specjalnym. Osiemnastowieczna pożyczka francuska żaluzja 'metalowa lub skonstruowana z drewnianych płytek zasłona na okno. zwykle sklepowe*, dostała się w tym samym wieku do polszczyzny w swej podstawowej funkcji semantycznej. „U dawnych Polaków — pisał ..Monitor” 68. 255 — mąż o cnotę swej małżonki troskliwy nazywał się zawistnym, a ta troskliwość miała imię zawiści; teraz po-mienioną troskliwość daleko gładziej nazywa się żaluzją” (L).

Zwężenie zakresu nazw' obcych może też mieć podłoże wewiiętrznojęzy-kowe Pożyczka zaczyna mianowicie konkurować na polskim gruncie z ele-/ meniem rodzimym o tej samej funkcji i szanse utrzymania się w obiegu zyskuje wówczas, gdy się zdoła od niego dostatecznie odróznicować znaczeniowo Zwykle wiedzie to do stabilizacji przejętego wyrazu w jakimś /szczególnym zakresie użycia, na przykład w terminologii. Afekt był do t₀XVIll w. synonimem uczucia (por. częste przeciwstawienie afekt — rozum. np ..Rozum mężczyznę, białogłową afekt rządzi (...), nie gdzie rozum. ale gdzie afekt — tam wszystka”. Fr. Prz. 11, L), zwykle jednak występował w odcieniu zwężonym miłość, przywiązanie do czego’ („Chciałem jej się oświadczyć z afektem”. Teat. 9b 66, L); dziś wyraz zachował się w użyciach tcrmiflolofficyny^ (psychologicznych, prawniczych) na oznaczenie krótkotrwałego stanu emocjonalnego wyzwalającego nieobliczalni reakcje {zabójstwo to afekcie). Czasownik akomodować się należał az do schyłku XIX w. do słownictwa potocznego jako odpowiednik wyrazów rodzimych dostosowywać się, podporządkować się, np. „Musiała się świeckim obyczajom akomodować”. Sk. Zyw. 373, L; „Z oczu biegających ^{na wszystkie} strony coś mu kociego czy szatańskiego wyglądało, do czego : ubiór jego wielce się akomodował”. Chodź. Pisma I, 379, Dor.; dziś jest to termin z zakresu optyki i medycyny.

i'.pe>. do łtońca XVIII w. utrzymał swe tradycyjne, zgodne z łaciń-

UAu,

skim pierwowzorem znaczenie 'widok* (..Pokazuje nę miasto w najpiękniejszym i trudnym do wyobrażenia prospekcie". Staś Dzień U. 25«J. pierwotną, wywodzącą się z łaciny, zachowywał też długi wyraz kom-kurs, używany jako synonim zbiegania rię. zgromadzania, zbiegowiska („Przy pogrzebie taki był konkurs ludzi cisnących się, aby cokolwiek z re-likwij świętego mieli, że kościół zamknąć musiano". Sk. £yw 1, 419. L) Prawdopodobnie w XVIII w. na podłożu tej ogólnej treści ukształtowały się pewne odcienie szczegółowe, np. znaczenie prawnicze 'zjazd wierzycieli dla wszczęcia postępowania cywilnego przeciw niewypłacalnemu dłużnikowi’. Neosemantyzmem osiemnastowiecznym była też zapewne treść 'współzawodnictwo, ubieganie się o pierwszeństwo', skoro Linde nie notuje jeszcze ani jednego przykładu ilustrującego jej użycie.

Wśród różnych odcieni znaczeniowych czasownika ordynować, podawanych w słowniku Lindego, a mianowicie: 'rozkazywać”, przekazywać', "wyświęcać’ ^u itp., brak jeszcze współczesnej, wyspecjalizowanej treści ' * ^ 'uprawiać praktykę lekarską’. Może było to pierwotnie znaczenie kontekstowe. realizowane w związkach typu ordynować kuracją, ordynować lekarstwo polecać, zalecać’, które zyskało potem samodzielność.

W XVIII w. nie wchodził jeszcze w skład terminów lekarskich przymiotnik weneryczny, skoro Linde notuje go tylko w kontekście „kunszty weneryczne" miłosne' (Tward. Pasq. 15)

W zastosowaniach ogólnych, nieterminoiogicznych mogły u schyłku XIX w. występować wyrazy kawerna ¹⁷ i impotencja

Charakterystyczne jest to. że znaczna część procesów specjalizacyjnych w dziedzinie słownictwa zapożyczonego zaszła u ^schyłku XIX w., a więc ; w okresie ogólnej modernizacji leksyki polskiej, usuwania z niej elementów zbędnych, „nadmiarowych" i znaczeniowo nieostrych. Licencja je- J » szcze w połowie tego wieku miała ogólną treść pozwolenie (..Nie *J»* I dziewając się jednak pozwolenia zmiany habitu, umknął bez licencji z xda-sztoru" Szajn. Jadw. II. 51. Dor); melioracja w początkach XX w. oznaczała ulepszenie dowolnego rodzaju („Bez najmniejszej uwagi słuchał mego sprawozdania o melioracjach. Daliśmy nową podłogę w bramie, wyre-perowahśmy dachy". Prus Lalka HI. 14, Dor ), a agitacja była synonimem ruchu („Choć szedł piechotą dla agitacji, ekwipaż wcale fauny postępował za nim". Krasz. Opow. 37. Dor.)^łS.

(Krasin-

» Pięć rot ordynuje przeciw mostowr. Budź. Luk. ». -Do leto kupca n or-

mianowicie ^ru^m.1 craaowtuk a*-

touoc: . Mado agituj w moździerzu aż aminte*    albo roa-

^,r Podstawowym znaczeniom wyrozuw X\ II    cytatami .Grobowa

lochy . kawerny kryć P~*L.

o tym usłyszawszy" Chrośc. Fars. 123.

ar