P1070325

~ łefctvJc»)iz»rJi wyrazu, zatarcia przejrzystości jego budowy _f,

__iuiif>rrxri zachodzi jednak czasem i bez uprzednich zmian Jego

jhBillli ■!-f Sł°^w<ml niepodzielnym Jest dziś nazwa iieieca. któ*

r r _w. była motywowana czasownikiem sunecic i miała ogój, światło, światłość* (..Bazyliusz. świeca świata całego *. Sk ^

' ^_JlUi.- stanowi nieodłączny składnik innych Jeszcze procesów s«ma_n tycznvch. np tak zwanej konkretyzacji znaczeniowej Podlegaj ji pierwtKne nazwy czynności, zyskujące widmie treść przedmiotowy ,np podtcyżazenie 'czynienie wyzszym'. podwyższenie opłat — i podicy-. .tzcmr to. co podwyższone, podium*). Owo znaczenie skonkretyzowano jest zawsze ttzezegółowsze. niżby to wynikało ze struktury nazwy; p^, wyzszeme nie Jest np. nazwą wszystkich przymiotów podwyższonych Konkretyzacja sprowadza się więc nie tylko do utrwalenia w wyrazie treści przedmiotowej, ale 1 do jej określonego ograniczenia zakresowego

A oto nieco przykładów takich właśnie przebiegów.

Pieczywo jeszcze w XIX w. znaczyło pieczenie*, np. ..Spożywa własnego pieczywa chleb czarny". Smól W. Pisma I. 202; „Uczono (...) gotowania, pieczywa i smażenia w praktyce'. Gocz. Wspom. II, 122, Dor. W tym samym okresie używano wyrazu w ogólnym znaczeniu przedmiotowym wszystko to. co upieczone ’*• które ostatecznie zwęziło swój zakres do oznaczania niektórych tylko wypieków: chleba i bułek.

Analogicznie przebiegała ewolucja wyrazów posiłek i zasiłek. Pierwotnie występowały one w znaczeniu czynnościowymi, np. „Oliwa na posiłek ognia". W Exod. 35. 14, L; „Wyprawił na zasiłek fortecy sto kilkadziesiąt ludzi". Nar. Hist. 5. 348, L na posilenie, na zasilenie'. Po konkretyzacji oba zyskały bardzo ogólną treść, umożliwiającą ich wymienne użycia 'coś. co posila (zasila)’, charakterystyczną dla tekstów osklrmasto-wiecznych i dziewiętnastowiecznych: „W okropnym tym głodzie kilka matek bez zasiłku i wynalezienia go sobie, wdasne dzieci pożarły". Nar. Hist 5, 347, L; „Oddałem Jańskiemu 200, resztę sobie zatrzymałem, dziękując Opatrzności za ten posiłek". Mick. Listy II, 199, Dor. Dopiero

v.    XX w. nastąpiła ostateczna specjalizacja i repartycja znaczeniowa obu

w. razów: zasiłek ustabilizował się jako termin finansowy dotacja, zapomoga pieniężna , posiłek pozostał przy treści pożywienie?.

Konkretyzacja i zwężenie — jak wynika z losów wyrazu zasiłek — mogą prowadzić do nabrania przez dawną nazwę czynności przedmiotowego znaczenia terminologicznego. Taki właśnie rezultat dał rozw^rój semantycz-ⁿ> wyrazów przyczynek i przelew, jeszcze w XIX w. występujących

» „Przynieś r powozu pucluir krzy&ztalo* y    ₅toikowym kształcie pieczy*

Sio* Ballad. 46. Dor.; „Widok wznoszącego się w stozxo*.»

Był* to kaczki dzikie**. Jeż, WD IW.

w ogólnym znaczeniu czynnościowym przyczynianie" i ‘przek want*'(por u Jeża: ..Przy żniwach przyczynek roboty byłby dlań uciążliwym**

WD 149; „Odbyła się rozmowa serdeczna, odbył sit przelew duszy w du-

«2t*\ ibid 203)

Istnieje też związek między zwężeniem a procesami substantywacji przymiotników. Urzeczowmkowiony przymiotnik nabiera mianowicie ~

\ rości szczegółowszej. bogatszej w cechy konkretne jńż znaczenie tego **-    ^

m**go wyrazu w użyciu pierwotnym. Radny miał jako przymiotnik zna-^ c zenie 'umiejący radzić sobie lub innym* (..Był on mądry a bo radny**. fi**m Rej Part C 4. L; jeszcze Zmichowska pisała o swojej bohaterce- -Seret *. * anielskie, radna w życiu". Listy. 38. Dor ); jako rzeczownik natomiast charakteryzuje się treścią o wiele bardziej szczegółową i konkretną: członek . jała kolegialnego spraw-ującego władzę w miastach’**. Przełożony znaczył jako przymiotnik "wyniesiony wyżej niz inny", np „Próżni ludzie pierwsze a przełożeńsze miejsca miłują". W Port. 241. ..Nie mają w sobie pokory dziecinnej, ale chcą jeden nad drugim być przełozenszy . SekL 87.

L; jako rzeczownik zyskał szczegółowsze znaczenie zwierzchnik*. Biegły w najstarszych użyciach miał znaczenie ‘szybko biegnący, rączy . np „biegle koła" Witos. Lut. A 3v; „biegły NUus". ibid. A3. SI. Sz. Następnie zaczęto go odnosić do sfery właściwości intelektualnych; biegły odcień ‘znający się na czym. wprawny w czym*, ze szczegółową odmiamcą przebiegły, szczwany* (..Jaki on jest chytry, biegły a przewrotny, pw dwnik niz". Rej. Post. 332v. SI. Sz.). W nowym, przenośnym uzycm wyraz uległ substantywacji i ustabilizował się w tresc. ekspert necz^ znawca formułujący swe opinie dla różnego typu mstytucj. oralnych, nn władz sądowych, placówek ekonomicznych ltp.

^nPBvwa oczywiście i tak. że zwężenie i substantywacja wyrazu -chc^ jako dwa niezależne, kolejno po sobie następujące procesy. Takt wtesm bvł przebieg ewolucji semantycznej rzeczownika "yriiwy który pierwotnie umiejący myśleć, bystry*, następnie z tego bąrdzoO«6ta*o zakresu zachował jedynie odcień urmejący-i lułxący £»"*•** ^z ^ już w tej nowej, zwężonej treści, przekształcić się w ^TZL ■

' Wreszcie zwężenie stanowi bardzo typowy element procesów seman tycznego różnicowania się elementów wspólnofunkcyjnych. np. wy

n;,nvv świątyń określonej wyznania, w sUropolszczyzme mutły szerszą

« Oczywiście trzeba się liczyć l z tą    -adnj ^radzący. ^umiejący ra

dy" jest homonimem tlowotwócczym przymiotnika raany

dzlć". a nie jego derywatem    'lubiący polować", np. -b*-

fi —

bo był bardzo myśliwy" Stryjk. 638. L.