P1070326

za kresowo tr- sć przybytek Boga’ i występowały zamiennio. Cerkiew przekład pojaw la aię W ogólnej funkcji świątynia’ (..Abyśmy _w cerk^ bo tej tym językiem mówili, któremu by wszyscy rozumieli”. r₀j _p ¹A 6v. Śł Sz) i w roli nazwy kościołów poszczególnych wyznań w cerkwi swej Żydowic chowają dziesięcioro Boże przykazanie”. rJA' Kron 465 Sł. Sz. W tym drugim wypadku bardzo często uściślano _2n,’ czenie wyrazu przyda w ką. np. „Cerkiew święta k o t o 1 i c k a*. Birk (,} K 6. L „Dzwony połupil także z innych cerkwi ruskie h”. Stryjk 7;V Sł Sz. W podobnie szerokim zakresie bywa używany wyraz bożnica, _np..Patrzcie u pogan, jaka u nich służba Boża w ich bożnicach”. Sk. K.17 3126. Sł. Sz; „Wiele ludu egipskiego onych obrazów w swych bożnicach mieli”. Rozm. 119, Sł Stp.; ..bożnice sekty mahometowej”. Miech. Glab 30; „bożnice ruskie”, ibid. 6v, Sł. Sz. itp. Zapewne proces różnicowania się trzech nazw świątyni przypada jednak na wnęk XVI, okres ożywionych polemik religijnych i precyzowania się w ich toku treści wielu terminów kultowych. W tym samym czasie następuje np. podział funkcji semantycznych nazw pop i ksiądz, które w XIV i XV w. występowały zamiennie w ogólnym znaczeniu 'kapłan*.

Jak wynika z cytowanych przykładów’, rozgraniczenie zakresów wyrazów kościół, bożnica i cerkietc nie było z pewnością w tym okresie konsekwentne. Wyraźniej już różnicowały się one swą wartością emocjonalną. Kościół i cerkiew były elementami neutralnymi, bożnica natomiast zaczyna w XVI w. nabywać zabarwienia pejoratywnego, wyraźnie widocznego z jej typowych kontekstów (bożnica diabelska, szatańska, kacerska itp.) oraz z częstych przeciwstawień „kościół — bożnica”, w których bożnica była członem wartościowanym ujemnie, np. „Tacy nie są kościołem Chrystusowym. lecz bożnicą Antychrystową”. Wuj. NT 444; „Tu dopirko obacz. co to jest bożnica, a co jest prawy kościół Pański”. Rej. Post. 39V,

Si. Sz.

Zwężenia — to jeden z najtypowszych procesów ewolucyjnych w słownictwie. Nasilają się one w okresach szczególnie intensywnego rozwoju języka stanowiącego odbicie określonych zmian w^f świecie realnym: powstawania nowych desy gnatów, bogacenia wiedzy ludzkiej o rzeczywistości itp. Stanowią takż.e przejaw „wewnętrznej reorganizacji” systemu leksykalnego, uściślania jego znaków, wyzyskiwania w nowych funkcjach elementów zbędnych nie dość zróżnicowanych itp. Łatwo można stwierdzić. ze udział procesów specjalizacyjnych w ogólnej liczbie zmian zr -czeniowych nieustannie rośnie. Byłoby jednak pochopne uznanie specjalizacji za uniwersalny mechanizm ewolucji semantycznej, za typ przesunięcia, które prędzej czy później musi nastąpić w każdym wyrazu* Zwężenie bowiem jest po pierw'sze tylko jednym z możliwych procesów przeobrażenia wartości logicznej znaków’ słownych; po wtóre — ^nłe

-zystkic przcbit-Ri specjalizacyjne dają trwałe rezultaty. Można w his-

t. ru polszczyzny wskazać dużą grupę wyrazów, które w pewnym okroi*

u. go rozwoju podlegały zwężeniu, ale nie ustabilizowały się w nowej treief. wróciły Jak gdyby do znaczeń pierwotnych. Wyraz potrzeby miał

v. początkach XX w, prócz treści ogólnej, abstrakcyjnej, właściwej mu do dziś, także odcienie wyspecjalizowane dodatki krawieckie' („Huzar w zielonym mundurze z potrzebami białymi". Grusz. Ar. Huzar 115, Dor.) i naczynia, drobny sprzęt domowy, przybory' („Drobne stołowe potrzeby Bog. Rodin. I, 26; „Potrzeby malarskie: farby, kamień, paleta, pędzle*. Krasz. Sfinks I, 22, Dor.); żadne z tych użyć nic jest właściwe pol-szczyźnie współczesnej. Pozostałość nie utrzymała się w znaczeniu zwężonym ‘spadek, sukcesja' („Dziedzictwem jest tylko majątek nieruchomy (...), spadkiem Jest wszelka pozostałość bez różnicy". Brodź. Synon 73.

Dor ), a postanowienie wyszło z obiegu jako synonim malzeństtcG-• (..Juz Wc. Panna dosięgasz wieku przyzwoitego damom do postanowienia". Teat. 10 c. 41, L; „Nadchodzi czas, gdy o postanowieniu dla niej myślą rodzice. Prezentuje się obywatel jeden i drugi, z majątków’ i przymiotów wart przyjęcia ”. Czart. Dośw. II. 26. Dor.).

Nie zawsze też stabilizują się odcienie powstałe w wyniku konkretyzacji dawnych nazw czynności, wyrazów określających stany i właściwości psychiczne itp. Odwaga zatraciła np. właściwe jej w XVI w. znaczenie czyn odważny’ („Dla ojczyzny wielkie odwagi ochotnie czynili^. Star. Zad. A 3b; „Przez nieład gaśnie w żołnierzu do odwag ochota". Vol. Leg. 4, 841. L), rozum — treść szczegółową fortel, podstęp* („Ulikses dziwnych rozumów używał na świecie, wielekroć w żebraczym odzieniu chodził, wywiadując się położenia Troi". Biel. Sw. 10, L); Linde oznacza ów odcień skonkretyzowany jako przestarzały.

Po trzecie — ewolucja zakresu semantycznego nazw nie zawrze ma cha--rakter jednokierunkowy; okresy, w których ich treść podlega specjalizacji, mogą się przeplatać z momentami rozszerzenia ich odnosności realnej. ^ Warto rozpatrzyć z tego punktu widzenia rozwój znaczeniowy wyrazów suknia, bielizna i swietfiy. Pierwszy znaczył początkowo odzież z sukna (Linde pisze w swej definicji: szata, osobliwie sukienna) Po zatarciu związku motywacyjnego sukno — suknia nazwa rozszerzyła swój zakres, zaczęła oznaczać strój wierzchni, zarówno męski, jak i kobiecy, wykonany z dowolnego materiału („Był to widocznie jakiegoś wyższego stanu m!o-

» Treść la rozwinęła się z ogólniejszego znaczenia czasownika postanowić — w>-

bruc .po.6b iycia, u.tabUiiować ti*'; I»^r _r-^^bl****5J q 3‘b*U*W«“ a .tan »bi. >łu«ny

razu; por. np. ..w pierwszej Krucjacie iwstanowilo się w Palestynie . Ustrz. KrucŻ^S, L.

Wyszukiwarka