P1070332
Aby hetmani abo rotmistrze w ludnie* pospolitym nn wojnę; wywl*^ nvm brak czynili” P»wod. Pr 62. SI Sn ). Na podstawie tej ogólnej tr.^, ro, windo się w XV! w znaczenie szczegółowa** moczy wyaolekcjonowa nr jako najlepsza część czego*, np. ..Tn komerJyjo i wierszom Wdzięcznym i brakiem znamienitych słów Jest ozdobiona". Ciek. Potr. 5,8. S| Współczesna treść rzecz wyeliminowana, odrzucona z powodu złej jakoftcT (np braki produkcyjne), mająca zresztą także tradycje azoanaHtowieczne i wywodzi się z tego samego źródła — ogólnego znaczenia 'wybór*. z jnr>fł tylko cechą dominującą.
Spośród przeobrażeń znaczeniowych polegających nn odniesieniu wyrazu do innej niż dotychczas sfery desy gnatów — najpospolitsze są niewątpliwie przykłady metafory Zasada bowiem kojarzenia zjawisk na podstawie ich różnorodnych cech pokrewnych stanowi najbardziej chyba typowy mechanizm ludzkiego myślenia. Wyraz księżyc występuję np. w Kazaniach Świętokrzyskich Jeszcze w swoim pierwotnym znaczeniu ‘syn księdza', tj władcy*. 7.a podstawę przeniesienia nazwy musiało posłużyć jakaś analogia: porównanie stosunku dwóch ciał niebieskich: większego i mniejszego — do związku, który łączy ojca i syna, lub toż — Jak sądzą etnografowie — księżyca nn nowiu do małego władcy (w tym wypadku — władcy nieba). W każdym razie wyczucie metaforycznego pochodzenia nazwy było bardzo długo żywe; siedemnastowieczny leksykograf daje jeszcze następującą definicję hasła księżyc: „Jakoby księżyc. i e. władca nocny”. Cn Th 406.
Punktem wyjścia metafory są zazwyczaj cechy wyglądu desygnatów. Kaganiec ochronna siatka zakładana na pysk zwierzęcia’ zawdzięcza swą nazwę podobieństwu do żelaznego koszyka, w którym przechowywano zar. albo do osłony lampy a. Guzik, guziczek były to nazwy małej narośli na ciele ludzkim W szesnasto wiecznych poradnikach medycznych pisze się np. „Ten guzik na żyle nalazszy, puszczadłem przepuść, iż krew wy-nidzio” Sion I ek. 178; „Maść z soli, z miodu, a z oliwą rozpędza guziczki" Fal Ziół. III, 38 d, Sł Sz. A zatem wyraz wtórnie dopiero stał się nazwą zapięcia o podobnym kształcie.
Zapożyczony z języka tureckiego wyraz kiosk oznaczał najpierw altankę („W zwierzyńcu dwie altany, kioski czyli kościółki”. Teat. 20 b, 187, L). od XIX w zaś — podobną do mej budkę, w której sprzedawano tytoń.
Zakres na/uy brak w tym znaczeniu był jednak wówczas szerszy niż dziś. Obecnie ■tanowi ona termin techniczny, natomiast w polszezyżnie szesnasto wiecznej uży-•a.imo jej ^ ogólnym znaczeniu wybierka, błąd, wada*, np. ,.Przvnteście rożej najbujniej ve krzaki, zostawcie braki”. Klon. Zil D 2, B 3; ..Miasto osadzone złymi luozmi łotrami, wy wolantami l prawic brakiem 1 wybierkami narodu ludzkiego . Klon Wor ded. SI. Sz.)
Si* s!ph ’cr°ł°wic® pytanie, ich wierno księżyca pokojnogo poznanie”, c v IB.
13 **{?**' ° kłfftł,lcc °l*jnyM. Cmc 23. „Ogród kagańcami oświecony". Tcal
Rzadziej Już podftUwę metafory stanowią podobir-Mtw* percypoww
** pośrednictwem innych zmysłów, słuchu, dotyku itp Przenośnia aku-styf zn;i była punktem wyjścia współczesnego znaczenia czasownika dukat nieudolnie się wypowiadać, tle czytać’. Mianowicie znaczył on ku-dy* kumkać' (..Dukającą sobie w wodach żabkę kaczka pożarta". Gaw Siei 391, L). Zapewne ogniwem przejściowym między dawną a wupólrztsną treścią było znaczenie 'uporczywie coś powtarzać', np. „Ustawicznie roi o tym duka". Troć.
Nie zawsze podobieństwo, które stanowi odnowę metafory narzuca smj z całą oczywistością. Czasem do przeniesienia nazwy wystarczą całko-wicie drugorzędne cechy zbieżne dwóch przedmiotów Punktem wyjścia dzisiejszej treści wyrazu piszczel było typowe jeszcze dla XVIII w zna-< zenie piszczałka’: „Grajże teraz piosneczki, dam ci piszczel krzywy**. Zob. 9, 379; „Piszczele zowią trąby, puzony (...) i wszelkie wielkiego głosu piszczałki". Petr. Pol. 2, 374. L. Znaczenie metaforyczne, właściwe wyrazowi Już w staropolszczyżnie, miało początkowo szeroki zakres; nazwa piszczel oznaczała mianowicie różne przedmioty wydrążone lub puste w środku, np. rurkę w hucie szkła do wydmuchiwania wyrobów, rodzaj armaty 1 itp.
Ze wszystkich wtórnych desy gnatów nazwy najmniej podobna do pierwotnego była właśnie kość goleni, a mimo to ta treść okazała się najtrwalsza.
Jeszcze trudniej określić, jakiego typu metafora zawarta jest w czasowniku wydębić co od kogo. Dębić w dawnych słownikach polszczyzny notowane jest w znaczeniu wyprawiać, garbować skóry, używając kory dębowej*. Wydawałoby się. że za odcień pośredniczący między treścią pierwotną t współczesną można uznać znaczenie ' męczyc . zaświadczone np. u Roja („Abo owy stradyotki. toć dziś bardzo dębią kmiotki . R«pr. I. v 1. SI Sz.), ale z kolei nie można wykryć sensownej więzi i“W treścią męczyć’ i znaczeniem 'garbować w korze dębowej. Mozę więc
Podobny przykład kojarzenia na podstawie odległych podobieństw, które posłużyło za punkt wyjścia przesunięcia nazwy, stanowią losy wyrazu głownia. Oznaczał on płonące polano, a oprócz tego wtórnie — ki...^*.-miecza. Można się domyślać, ze podstawą tego przesunięcia były jakieś mniej uderzające właściwości wspólne obu przedmiotów, np błysk palącej się głowni — i światłu odbitego w klindze 2.
k —- me dbając nic na działa nt
... ...uima łrr>\+ ta mc inaczcnta P
» Wyraz głownia miai jcszcm^umi* ta fory, np. 'gatunek grzyba*, ‘głów kształtu).
88
„Hetman
Stryjk. 729. 2 stawowe) był itaeh piętna*
Wyszukiwarka