P1070333
w-spółcresnego sunow.l jeszcze inny odcień wy^u.
?V“ . . T d-bu. korować dąb *
rr*L l7~ł^^m»c»-n,cm wyjściowym « pochodnym kształtuj, ^ S**Un " wrpsdku metafor żartobliwych. ironicznych. «J^
potrafmy dziś odtworzyć skojarzeń stanowiących podloz, zyjnych . '£u>rka ;.c wtórnej treści łapówka nieobcej jeszcze dzie-użycia "a7“'\ uzusowt; por ..Nie wdawaj się z jurystami; ci Ich. "''"diabeł'!, łakomi są na sikorkę" Tcat 22. b 36; „Susceptant • ten r^rozwieka na kilka arkuszy, wszystko to dla sikorki" Tręb
Im mmej uchwytne jest realne podobieństwo desygnatów nazwy _ Jrwotnego , wtórnego - tym szybciej następuje zatarcie związku m,ę-L. znaczeniami. czvl. zjawisko demetafory racji treść, pochodne,. Spora liczba wyrajów odnoszących się dziś wprost do desygnatów i bę-dlcvch eh podstawowymi nazwami miała kiedyś charakter obrazowy Rzeczownik podniebienie znaczył na przykład sklepienie niebieskie W Piersiach nabożnych Suszyckiego (XVI w) znajduje się następujący fragment Cóż piękniejszego nad to podniebienie, którym Bóg swe stworzenie nakrył’" (3 N 4. L). Linde również to właśnie znaczenie uznaje za podstawowe dla wyrazu, wymieniając Je na miejscu pierwszym, a jako przenośną traktuje 'treść ‘strop, sklepienie’, którą ilustruje cytótam,: Zawiesisz podniebienie z indyjskiego kamienia Suszyć Pieśń 3 N 4; Pokoik na słupach marmurowych wystawiony, wierzch swój mając abo podniebienie" Star Dw. 27. L. Ta treść posłużyła jako punkt wyjścia kolejnej metafory użycia nazwy w funkcji terminu anatomicznego Świadomość przenośnego charakteru słowa w tym specjalnym zastosowaniu znajduje wyraz nawet w definicjach osiemnastowiecznych podręczników medycznych, np ..Sklepistość w górze gęby się znajdująca" Krup. 2. 338; „Zwierzchnia przysklepiona część paszczęki Kluk Zw. 1. 47, L. Dziś podniebienie, wobec wyjścia z obiegu wszystkich starszych znaczen i utrzymania się tylko treści górna część jamy ustnej, nie wywołuje żadnych obrazowych skojarzeń.
Analogiczny przebieg, sprowadzający się do przekształcenia dawnej treści przenośnej w znaczenie nominaty wne, miała ewolucja znaczeniowa rzeczownika wyga. W XVI w. był on nazwą starego psa Aleksander Bruckner (SE) interpretuje wyraz jako formację augmentatywn.* utworzoną od podstawy wyżeł. Znaczenie stary pies* podaje jako podstawowe Linde, ilustrując je cytatami z tekstów Reja: „Gdy mu się spat zechce, a sługa niechcący co obali (...) albo pies pod oknem zaszczeka, to ;uż słudze kijem, a wygę obiesić*'. Zwierc. 80 b; „Głód (...) cierpieć musi
U:z<dr.ifc sadowy spisujący zeznania
9C
jako wyga pod ławą. co nigdy nic nasycona", ibid , 104 b Natomiast utycia wyrazu w treści tożsamej ze współczesną Linde kwalifikuje jako wtórne, wprowadzając kwalifikator zakresowy de Komin# O tym. jak
diametralnie Sie zmienna nu-ramim UHIV*«U -w___.
dzisiaj przykłady zastosowania tej nazwy do psa odczuwa «ę Jako wyrazistą przenośnię. Tak też użycia tego rodzaju (np . Psy miękkie c—1“ się najlepiej w towarzystwie wygów bojowych" Smycz. Psy 177) ki fikujc SJP Dor.
Na ogół nie bywa dziś odczuwany wtórny charakter znaczenia po-
-*----- 1—.1 rinnoirn nr?vtvil
diametralnie się zmieniła hierarchia znaczeń wyrazu, iwiadczy to, ze
-:8'--«M»Wł rłft rwt* ryłnuwi i«Vr> wy.
Na ogol nie bywa dziś odczuwany wtórny charakter znaczenia budka słowa bodziec Dopiero przypomnienie starszych przykładów u/yc ujawnia dawną, dosłowną treść: „Cierniową koronę na głowrę Jezusowi wcisnęli i wbili az do końca ostre one przenikające bodźce". Sk Kaz.
168; „(Turcy) ostrym bodźcem jako bydło do muru na czoło ( .) popychani bywają \ Orzech. Jan 46. Sł. S*. Wyraz w tym znaczeniu trafia się jeszcze u Mickiewicza, może jako archaizm regionalny: „Na górach niegdyś była słodka trzodom pasza, dziś krzak głogu bodcami nagimi przestrasza”. Kart. 248, Dor
Podstawowa, nominatywna dziś treść przymiotnika bezduszny pozbawiony żywszych uczuć, życzliwości dla ludzi, skostniały' (bezduszny biurokrata) także kiedyś miała charakter wtórny, wyraz znaczył bownem martwy'; por. „Padła na ziemię i leży bezduszna”. Morszt. 84. L I jeszcze jeden przykład przekształcenia się treści metaforycznej w no-minatywną: bolączka była nazwą miejsca bolącego, zwłaszcza wTzodu.
W szesnastowiecznych poradnikach medycznych pisze się np „Naukę masz tam. gdziem o bolączkach a guziech pisał’ Sień. Lek. 186; „szkrofuły. to jest bolączki pod gardłem”. Urzęd. 154, L. Ta tradycyjna, co najmniej piętnastowieczna treść 1 przetrwała niemal do naszych czasów; zaświadczona jest w tekstach ze schyłku XIX w . a i w XX w trafiają się przykłady jej realizacji, może pod wpływem gwarowym, np „Utworzyła mi się pod pachą bolączka wielka jak gęsie jajo”. Pięt. Białow. 84. Dor.
Przykład wyrazu bolączka nasuw?a do rozważania kwestię ogólniejszą, która przez długi czas stanowiła punkt sporny w dyskusjach badaczy zajmujących się problematyką zmian znaczeniowych Rozwój semantyczny tego wyrazu stanowi mianowicie ilustrację przejścia od znaczenia „zmysłowego”, konkretnego do treści abstrakcyjnej, pojęciowej Chodziłoby o to. czy kierunek ewolucji „od konkretu do abstraktu jest jednym z możliwych mechanizmów’ przesunięć, czy tez ma charakter wyłączny W dyskusji nad tokiem zmian metaforycznych często się powoływano na przykład systemów semantycznych w Językach ludów pierwotnych len słownictwo charakteryzuje się ogromną przewagą wyrazów konkretnych
Nic jest to jednak pierwotne znaczenie wyrazu, w XV w miai on jeszcze on cień lłiocesualny 'cierpienie. bólr.
Wyszukiwarka