P1070334

„rtłr--■» nad nakarm ^tankowymi , mnym, term.nam, _u

*rS=łSSi* •'«,i r^zSTZ-»fi:

klMvc*n. ) mc było "P "“** ^roi,'"^a- ^{choć ,s}*"^,a,° ^R®* ^sWn_lctWii ^Uatya!ZL.. powstała on* dopiero w kanie srodmowiccznej Decyduj.

nTrKumentow na poparac tezy o p.erwotnoóc, nazw _Szczcg6ło^,_h

^r.cz przeciwnie - wyrazów o treści ogólnej może dostarczyć tylko

większej liczby przykładów przeniesiona w jak.mś języku

"V „ nuteriał pokki. to zaświadcza on przede wszystkim kienin-k

ewolucji od konkretu do abstraktu”; zmiany przeciwnego typu są ^

ogół chronologicznie późniejsze i reprezentują głownie jeden schemat

przesunięci*. od znaczenia czynność' do treści przedmiot związany z tą

czynnością .    ....

Natomiast można bez obawy popełnienia błędu powiedzieć, że wię.

kszość polskich wyrazów ze sfery słownictwa intelektualnego, np. pod-stawowych terminów filozoficznych, logicznych itp. ma bardzo konkretne, obrazowe źródło. Elementarny termin filozofii spirytualistycznej — rzeczownik duch — znaczył kiedyś oddech, tchnienie', a także ‘powiew, wiatr* i wyziewy’. A oto kilka przykładów jego użycia w tych właśnie odcieniach znaczeniowych: ..Słowem Bożym niebiosa są stwierdzona, a duchem ust jego wszytka moc ich”. Ps FI. 17. 18. Sł. Stp.; ..Albowiem duch od oblicza mego wynidzie i wiania ja uczynię”. Leop ls 57, 16. Sł Sz.; ..Potem Bóg wspomionął na Noego. (...) wzwiódł duch swój nad ziemię i umniejszy się woda”. BZ Gen. 8. 1, Sł. Stp.

Jeszcze w XVIII w. te konkretne treści zachowują pełnię żywotności. W książce Przędziwa lnu, konopi przyprawo (Warszawa 1788) zawarty jest np fragment: „Duch piecowy do suszenia lnu ma być umiarkowany” <s. 24) Znaczenie oddech ludzki’ spotykamy u Jabłonowskiego: „Jam się spodziewał, żeś ty miał ostatnie duchy moje zebrać, że zamkniesz oczy mc '. Tel. 238. L Zresztą .nawet znaczenie odpowiadające współczesnemu: ogoł władz psychicznych człowieka rozumiano w XVIII w. znacznie konkretniej n:z dziś; por ..Gdy dusza sądzi o rzeczach, zowie się rozumem; (...) gdy dycha, to duchem*. Sak. Dusz. 67; „Sok nerwowy albo duchy ożywiające są ową najsubtelniejszą płynnością w nerwach". Kluk Zw 1. L.

Przyjrzyjmy się teraz nazwom podstawowych operacji intelektualnych, określeniom relacji i właściwości nie postrzeganych zmysłowo, lecz wyodrębnianych przez umysł człowieka. Rzeczownik pogląd do schyłku XIX w. był synonimem spojrzenia, rzutu okiem: „Trup był tak strasznie pomordowany, ze na pierw^fszy pogląd trudno było odgadnąć, kim był za zye.a Choj Aikh IV. 71; „Droga ta mniej jest wygodna i prócz poglądu

w głęboką dolinę Brodnicy nie nastręcza powabnych widoków Wędr.

21 (1901). Powód oznaczał ku-dyi rzemień lub sznur, na którym prowa-t lżono kotu a \S słowniku Lindego hasło powód jest objaśnione następu-Jąco: ..rzemień do prowadzenia koma powodnego", przykłady as ilustrują nieprzerwane użycie wyrazu w te) funkcji od wieku XVI do schyłku XVIII: „Tatar każdy ma koni wiele na powodzie". Biel. 577; „Widział w tyle sługę, konia na powodzie prowadzącego”. Boh Dy ab 3. 176. L Także zastosowania przenośne wyrazu cechuje wyrazista obrazowość. „Nieszczęście, nędza, przygody często kdobremu powody". Cn. Ad 600; ..Trzeba się mieć na pieczy, aby rodzice dobrym powodem stawali się dzieciom swym”. Glicz. Wych. E 2 b. L. Ten metaforyczny punkt wyjścia całkowicie się zatarł we współczesnych kontekstach typu powód wyjazdu. powód spóźnienia. Dłużej, bo aż do naszych czasów, zachowało się pierwotne znaczenie w czasowmiku powodować, co prawda w bardzo ograniczonym zakresie; por frazeologom powodować koniem    zdo

łałby przez czas dłuższy powodować namiętnym wierzchowcem" Dyga* Piszcz. I. 170, Dor.).

Rzeczownik cecha był kiedyś nazwą znamienia wypalanego przez właściciela na skórze zwierzęcia. Linde, tłumacząc treść frazcologizmu ..Nic darmo cię natura nacechowała", pisze: „Nie darmoś zezowaty, garbaty, czcrwonowłosy". A zatem nawet w użyciach przenośnych słowa cecha, cechować odnosiły się przez długi czas przede wszystkim do właściwości postrzeganych zmysłowa.

Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. zatracił swe konkretne, fizyczne znaczenie rzeczownik postęp, który Linde definiuje zwTotem „postępowanie nogami”. Jeszcze autor dziewiętnastowieczny napisze: „Las był gęsty, zarosły krzakami i co chwila postęp ich tamował”. Kórz. J. Tad. 213. Dor.

Poklask, dziś synonim uznania, aplauzu, niekoniecznie manifestowanych fizycznie (zdobyć sobie poklask, zyskać sobie poklask itp ) to w początkach XX w. nazwa fizycznej czynności klaskania: Z daleka doszły nas dźwięki rytmicznych poklasków", Siedl. Opow. 96; ..Królewska para oddala się wśród poklasku". Konopn. Ludzie 174, Dor.

Obrazowy, konkretny punkt wyjścia charakteryzuje także rzeczowniki odnoszące się do sfery emocji: nazwy' uczuć i cech ludzkich podlegających emocjonalnemu wartościowaniu Roztargnienie miało w XV1-XV1I w. treść paralelną do znaczenia swej podstawy słowotwórczej — czasownika roztargnąć i oznaczało rozerwanie, rozciągnięcie czego w różnych kierunkach; por. „On nędzniczek roztargnął na sobie odzienie swoje . Rej Post. M. m. m. 3; „Wyście rozpłoszyli a roztargnęli stado me . Rej Pos E 3. L. Troć ilustruje hasło roztargnienie przykładem: „Osądzony^iaroz-targnienie końmi”. W starszych użyciach przenośnych wyraz bezposr.a-mo nawiązywał do tej konkretnej treści, znaczył mianowicie, rozdarcie

w