P1070335
„(„„oda' (..Nie baczę, ku czemu by dobremu to ro«« weumętrwne nf jniń mógł. wieśó". Podlodnwski. SW). me a domo t slow.acki pisze w Jednym ze swych listów. w
5.CSS5-«'<■».■ u,,y -
• iTa’ ( Pewnego razu przyjechano z menażerii, do Orenburga , Szukając Jakiego takiego roztargnieni a. zaszedłem tam". Gordon Soł*; 180 Dor I itp Treśó rozproszenie uwagi także początkowo mi„ła ' eHm.enne od współczesnego, odnos.ła się bowiem do stanu krótkotrw»|. J powstającego pod wpływem jakichś doraźnych bodźców, p*
Cdv d7is wyraz oznacza czyjąś stałą właściwość intelektualną, np łłNUs słvchanc było jego roztargnienie. Gdziekolwiek się znajdował, wszadzi* zapominał jakieś przedmioty”. Ritt. Noc 8. Dor.
Knapiusz interpretuje znaczenie słowa wstręt w sposob następUjący odbijanie się o co jako wiatru o skałę lub morza o brzeg’*. Ta treść je* także charakterystyczna dla wyrazu we frazeologizmach odnieść wstr<ji, uczynić wstręt, dać wstręt komu lub czemu, zachowujących żywotność do XIX w. włącznie (np. „Wyrwali się z Malborku oblężeńcy na naszych, ale im nasi daii wstręt i gonili do samego zamku”. Biel. 356; ..Początkom złego wstręt uczynić należy”. Nag. FU. 197; „Ogłosiwszy się ze swoją ku niej miłością i odniósłszy wstręt, zapada na zdrowiu". Zab. 2. 47. L.) Odbicie konkretnego, fizycznego znaczenia wyrazu stanowiła też jego starsza składnia wstręt od czego, typowa jeszcze dla tekstów osiemnastowiecznych („Okazałem W. Panu wstręt sprawiedliwy od takich przywilejów". Kras. Podstoli 276, Dor.).
Warto dodać, ze wstręt nie od razu ustabilizował się w sferze słownictwa odnoszącego się do emocji. Wcześniej używano go w^ znaczeniu skonkretyzowanym przeszkoda, zawada, trudność. F. S. Jezierski pisze np: ..Ciekawość uprzykrzała się, żeby Warszawę poznać, lecz odległość 14 mil czyniła wstręt”. Wyb. 103. I dziś nawet ostatnim refleksem żywotności
tego znaczenia jest frazeologizm czynić komuś wstręty.
Starszy odpowiednik wyrazu lęk (notowanego dopiero w XIX w.) — rzeczownik lękanie miał pierwotnie treść dygotanie, drżenie*, oznaczał więc zjawiska fizyczne, nie zawsze nawet będące objawami strachu W piętnasto wiecznym tekście tłumaczy się nim łacińskie wyrażenie tremore w drżeniu’ (MPKJ II, 326. Sł. Stp.), a Falimirz w swym Zielniku poaaje taką oto receptę: „Rojewnikowra wódka (...) bojaźm oddala i lęka_ nie serca — bicie Podstawowy czasownik lękać się — to także z P0' chodzenia wyraz o treści konkretnej zginać się w łęk (tj. łuk)’, do której bezpośrednio nawiązywał odcień kulić się ze strachu .
i obok
płSJE<: ria P^ykład: ..Walka była główną wytyczną, pomimo 3 cn rozurgmen odciągających w mne strony uwagę". WD 340.
U
Ilustrowaliśmy dotychczas proces uabstrakcyjniani1 się dawnych treści konkretnych przykładami ewolucji znaczeniowej rzeczowników; ale analogiczne przebiegi dokonują się i w zakresie- innych części mowy Pewne określenia cech nie postrzeganych zmysłowo i ustalanych w drodze analizy intelektualnej były dawniej wyrazami o treści „zmysłowej", fizycznej Ważny i ważki — to kiedyś mający duży ciężar. 'Ariele ważący', np ..Ciężki jest kamień, ważny piasek” Budn Prov. 27. 3; „Widzicie tę szablę, jaka ważna, która u niego Jak piórko latała w ręku” Birk Chmiel B 3 b, L. Paralelne znaczenie miał tez antonim przymiotnika ważny — formacja zaprzeczona nieważny: . Kłosy czcze były po większej części, a ziarno nieważne”. Mochn Lit. 82. Dor. Wazki w swym pierwotnym znaczeniu trafia się nawet w XIX w , np. u Jeża: ..Na dłoniach (dziecko) zważyła. — O! Ważki! — rzekła”. WD 210. Ciekawe jest to. te treść obu przymiotników można w starym i nowym znaczeniu zdefiniować właściwie identycznie 'wiele ważący, mający dużą wagę1, zachodzi więc tu „czyste” przesunięcie wyrazu ze sfery nazw konkretnych do abstrakcyjnych, bez jakichkolwiek innych przeobrażeń zakresowych To samo zjawisko powtórzy się i w innych przykładach, np w przymiotnikach o znaczeniu potencjalnym, które można zdefiniować formułą niemożliwy do ...\ 'nie dający się ...\ Kiedyś np. niedościgły znaczył taki. którego nie można doścignąć, dogonić w sensie fizycznym \ dziś oznacza takiego, który nie daje się doścignąć w sferze intelektualnej (niedościgły talent, artysta itp.). Przymiotnik niezłomny miał i ma znaczenie nie dający się złamać’, ale nie można go już odnieść do cech fizycznych przedmiotu. tak jak jeszcze w XVIII i XIX w., np. .Zmocnił zamkiem drzwi niezłomne”. Dmoch II. 2. 4—5, L; „Łańcuchem niezłomnym sprzęz dawną miłość kraju z plemieniem potomnym”. Brodź. Poezje 69. Dor-nieskazitelny 'nie podlegający skażeniu, zepsuciu1 odnosi się tylko do sfery pojęć moralnych, przede wszystkim — do właściwości charaKieru u-dzkiego, nie określa natomiast fizycznej cechy odporność: na ^Psuf1f' jak jeszcze u Mickiewicza (..Nieskazitelna mumia” Wiersze 21.. Dor. me
podlegająca rozkładowi1). 1 .„u
Zwykle jednak przesunięciu wyrazu ze sfery nazw konkretnyc
abstrakcyjnych towarzyszą jeszcze inne, dodatkowe zmiany -
i.aczelny — to dziś będący na czele . ale me będący na czo . .
nowam- wiec zostały wszystkie użycia przymiotnika, które
wyraz czoło - w znaczeniu dosłownym lub przenośnym ^porrast^ _
ma najbardziej tradycyjne ..naczelne włosy \
i późniejsze, nawiązujące do przenośnej tresc, 7™
lumny. pochodu itp.' Naczelne ich szeregi, pchane przez ^
Sie na dzidy greckie". Jez. WD 227. Pokrewny me określa dziś rzec yu.
„Przerażona ucieka niedościgłym krokiem" Zab. XII. 2. 1TIS. «. 3H- °°r
Wyszukiwarka