P1070341
'
. i.k «e wydaje — dłużi-j ni* do schyłku XVIII w. W pnrtrwał* . trt żywotność inn* metafora pTzy„yć **
"mvn’ n°lu pnyłączyć (się) do kogo', por. „Chcąc się do mnichów’na j' w znaczeniu pr*ys ^ omm*7.yć" Pot. Jow. 2. 38; „Acnobarh^'
dnym *”U ^pnjwtył." Chrośc Fars 372, L Jeszcze wczefc*., *
^ ""orsenośne znaczenia czasownika /orbouwć upiększać' („Niech f,r
,mk,ykrrr;-Tod*onicm cnot." Rej. Zwierz 2v) i maskować, £ b“!‘cd(A niektórzy chytrze ty błędy farbują" Wuj Jud Conf 24:; v IłSz* ..Zbrodnie swe pięknymi słówkami ufarbował". Gród. Dis f b
' .Natomiast aż do końca XIX w. żywotny był metaforyczny odcień znaczeniowy czasownika ożenić skojarzyć, zespolić („Posłuszeństwo z pokora ożeniąjmy” Sk. Kaz 540, L). Jeszcze Mickiewicz pisał: „Jako płomień Chwyta się z płomieniem, jak dwóch lutni zlewają się głoski harmonijnym ożenione brzmieniem". Dziady 54, Dor. Do przełomu XIX i XX w przetrwał czasownik ściągać się w znaczeniu sprowadzać się do czego, odnosić się do czego, dotyczyć czego’, np. „Jam nie głupi, rozumiem, co się do czego ściąga". Boh. Kom. 1, 304. 4; ..Jeśli nie do Kochanowskiego wyłącznie, to w każdym razie do niego głównie muszą się te słowa ścią-gać". Tarn. Koch. 13, Dor.
Podpalać od wieku XVI aż do schyłku XVIII miało obcą współczesnej polszczyżnie treść przenośną 'zachęcać, agitować’, np. „Podpalał go do męczyńskiej korony gorącymi słowy . Sk. Dz. 415, L. Analogiczne znaczenie właściwe było pochodnym rzeczownikom podpala, podpalca, podpalacz, występującym jako dublety (..On go na to poduszczył i sam był podpalą tego złego". 1 Leop. 2 Mach. 4. 1; „podpalca buntu". Nar. Tac.
2. 236. L).
Wydaje się, że szczególnie u schyłku XIX w. wzmogła się tendencja do eliminowania znaczeń przenośnych niektórych czasowników o nadal dominującym znaczeniu konkretnym, fizycznym. W użyciach pierwszego rodzaju zastąpiły je ich nowsze synonimy. Umocować ł* zostało wyparte przez kalkę niemieckiego czasownika bevollmachtigen — upełnomocnić; wysadzić *• ustąpiło swemu obcemu z pochodzenia bhskoznaczrrikowi wy
delegować.
Rzadziej — jak już była o tym mowa — proces zanikania znaczeń przenośnych następuje w zakresie rzeczowników. Warto więc odnotować nieliczm przykłady tego rodzaju. Treść metaforyczną pozory, maska zatracił rzeczownik pokosi. Jeszcze Potocki ostrzegał: „Nie sądź o rzeczach
" .Xto nie chce osobiście, może czynić przez umocowanego od siebie z wyraźny”* nadaniem mu swojej mocy i woli”. Przestr. 54, L; „Umocowany do wchodzenia z rz-r dem włoskim w układy". Jet. WD 288.
ł* ..Sędzię wysadził, którzy by miast sprawę uznawali". Warg. Cez. 92, L, ..K°' mitet wysadził z łona swego delegację". Jet, WD 294.
Spośród przymiotników znacznie ograniczyły sic* możliwości przenośnego. abstrakcyjnego użycia wyrazów szczupły i u?ydatny. me można byłoby 8ł«J dziś posłużyć zwrotem brać w czym szczupły udział (Jeż. WD 345;. wydatna osobistość (ibid ), wydatny uczeń (Moraw. Szlachta 123. Dor.) Juz w czasach Lindego przestarzałe było użycie imiesłowu przykryty w znaczeniu obłudny (,,Ludzie przykryci na ulicach jawnie się modlą, by widziani byli”. 1 Leop. Math. 6. 5. L).
kiej mierze polski materiał leksykalny zaświadcza procesy o kierunku
Omawiane dotychczas przykłady, zarówno te. które zachowały żywotność do naszych czasów, jak i te, które są dziś tylko świadectwem wycofanych / obiegu odcieni znaczeniowych — ilustrują ten sam kierunek zmiany: „od konkretu do abstraktu”. Nasuwa się wobec tego problem, w ja-
przeciwnym — ,.od abstraktu do konkretu”. Wspominaliśmy już o tym /
Sł. Stp.) przebywania w raju’. Nawet w XVI w trafiają się li*sz™.p^T kłady analogicznych użyć. np „Ale ma pracować pilno, kto myśli mieć dohre hvdlo" Wiet.. Ręcz. dobry byt'. Paralelna treść jest w starszej poi-
przygodnie, ze typowym zjawiskiem tego rodzaju jest tak zwana konkretyzacja nazw czynności lub właściwości, stanowiąca jeden a z rodzajów metonimii. Formacje czynnościowe bardzo często staja -aę , wtórnie nazwami przedmiotów z czynnością związanych jej wykonawców', rezultatów, narzędzi, miejsc działania itp. Jedną z najstarszych zmian tego typu w polszczyźnie była ewolucja znaczeniowa wyrazu bydło, o pierwotnej treści byt, istnienie*. W piętnasto wiecznym tekście religijnym znalazło się np. zdanie: „Tyś rozkosz bydła rajskiego” (1435. R XIX. 42.
Wyszukiwarka