P1070346

„dpowircłniego wyraju niemieckiego. Charakterystyczna też wy_rto„ sTĆ wepounedi Ignacego Włodka. autora osiemnastowiecznego, kińrj, _u, ^1 StLnik wyrazów dawnych pol.zczyzny: ..Teraz gmach się yn wielkie budowanie .

znaczeń metonlmicznych rn.nl wyraz pacerz. oznaczał on m_larr. _, Nic masz dwóch pacierzy. Jak tu byt Tent. 14. 3B). brewi,,/ *_kc „kiang. koralik („Gałki abo pacierze wonne ku noszeniu przy dla woni" Sień. 562. L). Żywotne jednak okazało się tylko znaczenie m. taforyczm kość kręgosłupa’, które dopiero w XX w. nabrało charakteru przestarzałego.

pasieka oznaczała dawniej miejsce, w którym wycięto drzewa, poręby orz.-sickę w losie na której często ustawiano barcie. Nazwa poręby Wtórnie więc zaczęła określać hodowlę pszczół, wypierając z tej funkcji znaczeniowej wyraz pszczelni* (por. „O pasiece albo pszczclniku". Hau,.

Ta nowa treść stała się punktem wyjścia dalszych przesunięć melon,, micznych. których rezultaty nie dotrwały do naszych czasów, np. powsta-ma odcienia miód pitny’ („Pójdźmy na flaszkę pasieki". Teat. Be. 40. 1.).

Przykłady metonimii nic dają się właściwie ugrupować wewnętrznie, niaj-i bowiem charakter jednostkowy i nieobliczalny. Żadnemu typowemu schematowi nie można byłoby podporządkować zmiany, która nastąpił, w wyrazie ceregiele — przesunięcia od treści element stroju kobiecego’ i Ulirzawszy lada Mońkę przed karczmą w niedzielę, zaraz jej pośle pierścień abo ceregiele ”. Zimor. Siei. 225. L) do znaczenia przesadne grzeczności wymawianie się. ccrtowame się’. Nawet zasada, ze przesunięcia' metonimiczne charakteryzują się kierunkiem „od konkretu do konkretu”. nie jest bezwyjątkowa. jak na to wskazuje chociażby len sam przykład ceregiele. Nie ulega natomiast wątpliwości to. że ten typ zmiany jest właściwy niemal wyłącznie rzeczownikom. Przykład dość odosobniony

stanowi ewolucja semantyczna czasownika zegnać, który zgodnie ze swym niemieckim pierwowzorem — znaczył pierwotnie błogosławił („Boże zmiłuj się nad nami a pożegnaj nam". I.eop Ręcz ), aby następnie siać się nazwą całej ceremonii rozstania.

Na koniec naszych uwag o zjawiskach metonimii warto poświęcić ki * słów graniczącej z nimi kategorii zmian znaczeniowych, tak samo, jak one, ściśle uzależnionych od konkretnej sytuacji realnej i od bezpośiodnuj

^,ł Oprócz znaczenia 'miejsca' wyraz miał jeszcze inne odcienie, *prowadzajjej »«: do schematu 'coś nasicczonego*. np. treść 'pokos, sterta („Gdzie    '

bija waJq. uoką, wysoką trupy składając pasieką'*. Pot Arg. 300), a ^lalczf. ._vnił^H! umocnienie obronne* („Obwarował oboz dobrze pasiekami i wozami sprzęz • .    •

Stryjk. 743). Oba użycia są jut u Lindego oznaczone jako przestarzałe. Za t _ ezomo 'poręba, przesieka* wykazywało dużą trwałość, skoro jeszcze w XIX ^w’. ,_u liują się przykłady jego realizacji („O dziesięć wiorst od Zcmlosławia zaiozj i-..uitkuch po wyrąbanym łosio folwark Rockiszki”. Nałęcz Szmat. 34, Dor.).

percepcji zmysłowej. Określa *i_n je terminem y czonym z psychologii Psychologowie mówią ₀ ayneate*,; „L **^po*^y‘ ..bodziec fizyczny działający nn sferę jednio tylko zmysłu i***lJP wywołuj* reakcje podwójną, mianowicie nie tylko w i*™*    . , ^u|

atakowanego bezpośrednio przez podniety, ale także w km*\ *#«/* ^U **’ słowej. no którą bodziec zewnętrzny bezpośrednio nie oddziały waf S*^,‘ Typowy przykład takiej zdolności Jednoczesnego odbierania w»M W różnych sferach zmysłowych, wyróżniającej niektóre osoby stanowi tak zwana synopsjn. czyli słyszenie barwne — poitr/.eean* tanów wywołujące wyobrażenia kolorystyczne jako realizacją uboczną

W językoznawstwie terminem „synestezja” określa się użycie jedne i nazwy w stosunku do różnych typów percepcji zmysłowej: wzrokowej ~

, słuchowej (por. wysoki głos, barwa dźwięku), wzrokowej — i dotykowej (np. zimna bartea). Podłożem synestezji językowej jest podobieństwo lub Jednoczesność doznań wywoływanych przez rożne bodżc-(por. wrażenie ukłucia przy zetknięciu się jakiejś części powierzchni ciała ludzkiego z ostrym przedmiotem — i analogiczne odczucie przy percepcji przenikliwego dźwięku).

Ów synkretyzm albo podobieństwo wrażeń występują najczęściej w zakresie odbioru bodźców wizualnych i akustycznych; stąd tez częste zjawisko tożsamości ich językowych określeń. Przymiotniki oznaczające relacje przestrzenne stają się np. nazwami cech brzmieniowych (głęboki ton.

niski dźwięk).

Do zjawisk akustycznych odnoszą się też pierwotne określenia właściwości barwnych, np. ciemny, jasny głos, koloryt brzmienia. Ścisłe związki — realne i językowe — zachodzą między sferą smaku a sferą powonienia; por. gorzki, cierpki, słodki, slodkawy zapach. Słownictwo opisujące właściwości smakowe bywa też wtórnie używane w sferze percepcji wzrokowej (gorzkie skrzywienie ust, słodki, cierpki uśmiech) i słuchowej

(słodki głos. cierpki ton, gorzki śmiech).

Wyrazy ze sfery dotyku rozszerzają swój zakres użycia na dziedzinę wrażeń wzrokowych i słuchowych: twarde spojrzenie, twardy głos, ~^,r?t y kolor, zimny ton, miękki ruch, miękkie brzmienie itp.

togorii przymiotników. Niemal uniwersalnym }^y o\^>

- >. Judycka. SynssteZk. « nadbitka z „Prac Filologicznych t XVIii. w.

Niektóre wyrazy zyskały w ten sposób odnosność do wszystkich roaza-jów doznań zmysłowych: przymiotnik ostry, należący pierwotnie « słownictwa sfery dotyku (ostry nóż), jest też dziś nazwą cech wuualnych (ostre światło, ostry kolor), słuchowych (ostry d.uty. ostry ton wych (ostry sos. ostro przyprawa, i zapachowych (ostra woni T** synestezyjne rozszerzenie sfery użycia wyrazu następuję ma■ tylto    •

mltrmintnitńw Niemal untwcrsslnym językowym wykładnikiem

Warszawa lW>3i

11S