P1070349
woni chętnej Pan u*'. BZ Lev, 4. 31; Po wonią w Pan Bóg woniej chętno-tbid Gen 8. 21. SI Stp Analogiczne wnhanm charakteryzują użycia PrJ,' miotmka chętliwy: „Jezus chętliwy był ku wypełnieniu woli ojca go". Biał. Post. 184 — i ..Chleb rżany smaczny i do jedzenia ch*UłWvt" S>t 920. L. Znaczenie bierne ma dziś przymiotnik chlubny ‘taki. który mę ktoś chlubi *; do schyłku XIX w. było jednak możliwe jego uży,Z w funkcji czynnej chlubiący się czym': „Chlubny, że wszystko unii" i przenika, a sam na równej drodze się potyka". Zob. XIV, 2. 1776. 28:t ' 284. „Był chlubny z tego talentu". Krasz. Szalona 78, Dor.
Również do końca XIX w. zachowywał odcień czynny przymiotnik p,,_ trzebny, dziś mający wyłącznie znaczenie bierne 'potrzebowany*. w dzie więtnastowiecznych tekstach spotyka się zdania, w których można go bez uszczerbku dla sensu zastąpić imiesłowem czynnym, np. „Widzę, żeś gro^ sza potrzebny". Bart Opow. 15; „Ja litości potrzebny, ja ciebie błagani o litość". Dzicrzk. Pow II. 147, Dor. W tym samym okresie i przymiotnik dolegliwy charakteryzuje się obocznością znaczeń zróżnicowanych w zakresie kategorii strony: dolegający* i odczuwający cierpienia’, np u Mickiewicza: „Zostań i mów otwarcie: wszak pierś dolegliwa w słowach cząstkę gorzkiego ciężaru pozbywa". Fragm. 333, Dor.
U dziewiętnastowiecznych autorów spotyka się użycie przymiotnika czytelny, który dziś ma wyłącznie odcień bierny — w znaczeniu czynnym 'czytający, umiejący czytać*, np. „Szynkorz też (...) był co niebądź czytelny, ale i on powiedział, że jest jakaś osobliwa dziwność w tym druku”. Dyga*. Złam. 14. Dor.
Zmianą datującą się z tego samego okresu jest zatrata treści biernej przymiotnika pojętny (obecnie łatwo pojmujący*). Do końca XVIII w. właśnie jego użycie w znaczeniu ‘pojmowany’ ma charakter podstawowy: Knapiuse np. ilustruje hasło pojętny przykładem pojętny siecią, ręką, Troć — cytatem Rzecz pojętna rozumem. Linde także to znaczenie wymienia na pierwszym miejscu i daje następującą interpretację: którego łacno dostać. po i mac (za Knapiuszem). Również w połowie wieku XIX nie była to treść całkowicie przestarzała, skoro Kraszewski pisał o jednym ze swych bohaterów: „Pojętnym językiem przemawiał". (Nowe 188), a Kamieński stwit rdzał: „Energia rewolucyjna zawsze do serc polskich trafi, •koro mi; wyrazi przez czyn, jedyną mowę masom pojętną". Wyb. 185, Dor.
Jeszcze świeższej daty są przeobrażenia, które nastąpiły w treści przymiotników pamiętny i niepamiętny. Dziś charakteryzuje je znaczenie bier-r" pamiętany’ i nie pamiętany* (por. pamiętne wydarzenie, od niepamiętnych lat). \Y ciągu całego XIX w. natomiast spotyka się przykłady ich u/\m ui w ode emu czynnym pamiętający’ i nie pamiętający o czym : .Miody człowiek, którego znalazłem pamiętnym o sobie, eleganckim na-
KoUk ' Ksiądz wśr^WolTTb^ Kł^hlrnS^ ° Tw* ***' '
* "r Dprtna,-)—--
niow. n»*>. ^or-
Tr«t czynna dotrwała Jednak roliktowo do n««,ch „^w w komtru
kcji ”Z'ZTyoddcń po,cncj""y
rpaniiętliwy , np. pamiętny krzywd, uraz itp Warto na marginesie wspomnieć o tym. że w XIX w. bvl także używany hotnomm Słowotwórczy odczasowmkowego przymiotnika pamiętny rma-nowicie formacja odrzeczowmkowa. motywowana wyrazem pomieć np tabliczki pamiętne dla uczczenia pamięci Jakiejś osoby, faktu historya-ncgo itp. ; lekarstwo pamiętne przywracające pamięć', Jcnązki pamiętne
pamiętniki* itp.
*■ • ----- • ~ ' —j FłAyiułuułjna parnięzny —-
wyrazu pomny, który ustabilizował się właśnie w znaczeniu czynnym, choć w XIX w. podlega! jeszcze wahaniom strony i mógł wystąpić z odcieniem biernym pamiętany , np. „Niegdyś, przed niepomnym czasem, kościół się wielki zapadł”. Berw. Poezje II. 113, Dor.
Nieco wcześniej, na przełomie XVIII i XIX w., również nastąp.ła seria zmian semantycznych, sprowadzających się do stabilizacji znaczenia strony poszczególnych przymiotników. Proces ten objął między innymi wyrazy bierny, strawny (niestrawny), niewidomy (tuidomy uległ mu wcześniej), dogodny, czuły, niewiadomy, obrazliiry, trwozny (trwożliwy) i zyskowny.
Bierny występował w tekstach osiemnastowiecznych zarówno w znaczeniu pasywnym (stanowiącym punkt wyjścia treści współczesnej) dający się brać. nie przeciwstawiający się, nieaktywny’ (..Bierne, czyli cierpiące naczynia chymiczne". Krumł. Chy. 18, L), jak i w znaczeniu cz>n-nyni 'biorący* (np. „bierna szkuta” Oss. Wyr., L zabierająca na pokład duży ładunek, pojemna’), niekiedy z odcieniem potencjalnym skłonny do brania’, np. „Znam ją. ma serce bierne i pieniać się rada”. Tręb. S M.
36, L. , ,n«rłB
Pod hasłom strawny w słowniku Lindego wymieniono są dwa znaczenia: łacny ku strawieniu', a więc treść bierna, tożsama ze współczesną i trawiący-, np. „Co za bieda mieć żołądek strawny, a ^
m". Boh. kom 5. 129. Warto dodać, ze w znaczen.ucz>mn>™ wy też być użyty przenośnie, np „Strawny Jest ten tyw . aixzczącv'
siły imujl;yznac to ^
mieć funkcję i czynną, i bierną. * ° ,y Kronice Kromera (53.
świadczony w tekstach ssesnastowiecznvc . • dobrze widomego
L): „Dziesiątego roku Mieszko przejrzał. Wnet matka
121
Wyszukiwarka