P1070350
smaczka do ojca prowadzi *. Przeciwnie — niewidomy w staropolS2(7v charakteryzuje się przede wszystkim znaczeniem biernym 'nie wid/l ^ niewidzialny*; już w Kazaniach Świętokrzyskich zawarty jest frag^’ ..By on raczył togo dnia w nasze sirca zawitać i nas wrogów naazych ^ dorr.yrh i niewidomych uchować** (cr 5. Sł. Stp.) jawnych i ukrytych* ^ ‘ także przykłady późniejsze, piętnastowieczne: „z niewidomej rzeczy”* ex matena invisa". r. 1471; „Niewidomy się uczynił** niewidzialny*^ XXIV 372. Sł Stp Hasło niewidomy jest u Lindego ilustrowane następ R jącymi cytatami: „Widome rzeczy człowiek okiem zobaczyć może (. ) ni^ widome tylko rozumem pojmujemy *. Karnk. Kat. 19; „Z rzeczy widomy< h możemy wiele niewidomych pojąć", ibid. 1. Prawdopodobnie ustabilizowanie się obu przymiotników' w zakresie kategorii strony, dające pocz.v tek dzisiejszej asymetrycznej relacji widomy widziany' — niewidomy nie widzący", nastąpiło w XVIII w choć jeszcze w tekstach dziewiętnastowiecznych zdarzają się przykłady typu „Jakaś chmura niewidoma ciążyła wszystkim na głowach". Zachar. Kres. 33, Dor.
Z definicji znaczeniowej wyrazu dogodny zawartej w słowniku Lindego wynika, że używano go zarówno w funkcji czynnej dogadzający’, jak i w odcieniu biernym taki, któremu łatwo dogodzić, niewybredny*, zapewne jednak rzadko realizowanym już w XVIII w. skoro brak zarówno ilustracji cytatowej, jak też przykładów redakcyjnych dokumentujących takie wiaśnie jego zastosowanie.
Natomiast zaświadczenia tekstowa mają przymiotniki czuły w znaczeniu odczuwany* (np „Wiatr z gór Apeninów' zawiał. Czułe było zimno”. Staszic Dzienn. II. 127, Dor ), mewnadomy nie wiedzący* („Niechaj ten. który prawa ma dawać i rządzić (...), nie będzie tak słabym i niewiadomym jak mm ludzie?". Staszic Uwagi 184, Dor.) ^ oraz obrażliwy („Nie-obrażliwy umysł". Pilch. Sen. list 54. L, nie do obrażenia’). Warto wspomnieć o tym, że dawmy zakres przymiotnika obrażliwy w treści czynnej r.:e był zupełnie zbieżny z normą użycia tego wyrazu we współczesnej polszczyżnie Mianowicie przymiotnik nie miał w przeszłości odcienia potencjalnego 'skłonny do obrażania się. łatwo się obrażający’, ale stanowił dokładny odpowiednik znaczeniowy imiesłowu czynnego; por. „W pozwach nie ma nikt rzeczy (...) obrażliwych dobrej sławie pisać". Stat. Lit 143, Dor. 'obrażających dobrą sławę*.
:t Słownik Lindego podaje na pierwszym miejscu czynnościowe znaczenie wyrazów wiadoma i niewiadomi/, ilustrując je cytatami z tekstów od XVI do XVIII w . r.p „Pojął Jagiełło Pilecką, wdowę dobrze wielu mężó\* wiadomą’’. Kr *m. 479; ,.H°-zumie, ze wszystko wie. a on niewiadomy”. Jabł. Tel. 55. W znaczeniu biernym wyrazy miały bogatszą niż dziś skałę odcieni semantycznych Niewiadomy zJOBeiy także w kontekście rzeczowników konkretnych 'nieznany* („Po njewiadojjyj1 i*lu chodząc, pobłądził”. Otw. Ow. 109. L). nagły, niespodziany' („Tatarów**, w*'.4.:gi.ąwszy do Podola, bardzo wiele ludzi pobrali, bo nicwiadomie przyszli . ”•** hDzicA Pański nicwiadomie przyjdzie”. Biał. Post. 27, L).
nastąpiły wcześniej, często nawet już w okresie staropolskim.
Przezorny w XVII w. był jeszcze regularnie używany w znaczeniu biernym dający się przejrzeć, możliwy do przejrzenia*, np. ..Tu łąki nieprze-zorne okiem . Szymon. Siei. 34. Żywotny był zwłaszcza szczegółowy odcień tej treści: przejrzysty, przezroczysty’»; „Przezorna stoku woda”. Kochow. 90; „Trudno się róży zakryć w przezornym krysztale” Kochow. 91. L. Ale i treść czynna różniła się od znaczenia współczesnego, wynikała wprost ze struktury wyrazu i miała charakter dosłowny; por. .Bogowie wzrok mają tak przezorny, że mu nic nie wadzi noc i sklepy ciemne”. Pot. Arg. 27. L — 'przenikający*.
W nietypowym dla współczesności znaczeniu czynnym 'przerażający* występował w tym samym okresie przymiotnik lękliwy: „Młodzieniec gdy takie będzie miał wychowanie, nietrudno mu będzie na wojnie lękliwe rzeczy znosić”. Petr. Hor. 2 D 3, L. Niecierpliwy z kolei miał treść bierną 'taki. którego niepodobna ścierpieć. nieznośny’: „To Jest niecierpliwy
grzech u Pana". Rej. Post. L 1. 3, L.
Zakresem o wiele rozleglejszym niż dziś charakteryzował się przymiotnik dotkliwy. Używano go w treści tożsamej ze współczesną sprawiający hńl nsvehicznv. daiacv sie we znaki' („Przezwiska sromotne a dotkliwe
u Oba synonimy — przejrzysty nia strony, por. „Wzrok tak ostry 29. L 'przezierający'.
Wyszukiwarka