P1070353

mu rbi«^{1 2}nvm «² współczesnym i w dawnej treści posłuszny, uWy ² Sam² mu porady, by tobie był powolnym i czcił twoją władz²-. _Drm li -L 64 L) oraz Ta²odny² (..Moja matulenka powolniuteńka ^    ,

aniołek Tcat 30 b. 59; ..Powolny zefir między kwiaty się uwij#- \_Vf ' Marm 157. L). Oba użycia motywowane były w tym czy innym stopuj. t-cśc:a wvraiema powoh dobrowolnie (por ..Nie chcę powoli. więc niewoli” Cn). Można zatem odtworzyć następujący tok rozumowania k:or>² stanowił podłoże przesunięcia: działający bez przymusu². _a ^ niespieszny .

• Nie zawsze oczywiście zmiana dominanty semantycznej wyrazu powo-du;e tak wyraźnie przeobrażenia jego treści: czasem chodzi o modyfikacjo stosunkowo nieznaczne, tak jak sie to stało z użyciami przymiotników pilny i dworny. Pierwszy znaczył pilnujący (się)’, np ..Ale jeśm pilen był we dnie i w nocy czując a nie śpiąc ². BZ Gen. 31. 40. Sł Stp . Błogosławieni. którzy są piln: tego. co w proroctwie napisano ². Rei Ap. 4. L. stopniowo jednak nabył treści wtórnej, stanowiącej odmiankę znaczenia wyjściowego: gorliwy² (por. ..Miejskie bramy pilną strażą obwarowane zastały". Kras. Życia X. 62 ‘pilnująca, czujną², a więc przykładającą saę do swych obowiązków, gorliwy²).

Pierwotne, bardzo ogólne znaczenie wyrazu dworny — związany r cworem’ — było mu właściwe aż do schyłku XIX w. ² Na jego podstawie ukształtował się odcień wytworny, wykwintny² (dworny ukłon, per:), nie notowany jeszcze przez Lindego, który podaje za to inną treść, także biorącą początek ze znaczenia związany z dworem’, a mianowicie ciekawski, wscibski': ..Swych rzeczy opatrzyć nie umieją, a w cudzych bywają dwornymi’². Ezop 57: ..Dworny on; wszystko by chciał wiedzieć; mc przed mm me ukryjesz . Cn. Ad 220, L-Synomm wyrazu dirorny — przymiotnik grzeczny także nabył treści dziś mu właściwej w wyniku procesu przesunięcia dominanty. Do XVIII w znaczył, zgodnie ze swą strukturą, będący do rzeczy, udany, zdatny², np. ..Gdzie zobaczą płód męski grzeczny między nimi, ten zabiję”. Gosi. Cast 15. Sł Sz. Treść ta przysługiwała przymiotnikowi szczególnie w konstrukcji grzeczny do czego (..Wiele by (ludzi) do obrony grzecznych byt©". Acl. Reg, 28. Sł. Sz). Ze znaczenia do rzeczy, zdatny’ rozwinęły się odcienie szczegółowe, o różnych dominantach, np. piękny’ (.,Kto nad Łurypida grzeczniejsze tragedie pisał?" Warg. Wal., L; ..Znacznej grzeczności dama . Troć.). W odcieniu zgodnym ze współczesnym — zachowują-

sunięcia jej dominanty.    '    ^

Odrębny ciąg znaczeń tworzy przesunięcie związany z głową . a więc

Mało wyrazista jest także granica między zjawiskami przesunięcia cen-trum semantycznego i metaforą. Procesy te zazębiają się ze sobą w rozwoju znaczeniow> m przymiotnika główny. Miał on kiedyś znaczenie relacyjne związany z głową ; por. „Łój na strupy główne pomaga”. Fal. Ziół. IV. 13 b; „obwiązka główna z purpury**. Mąćz 846 b Sł. Sz.; podusi eczki główne Syr. Ziel. 533. L itp. Na podstawie tej zasadniczej treści ukształtowała się cała seria znaczeń pochodnych, niekiedy odwołujących s:ę do podobieństw desy gnatów, a więc mających charakter metaforyczny. Podłoże ich powstania stanowił jednak ów mechanizm wnioskowan a logicznego, który uznaliśmy za typowy dla przesunięcia dominanty, np. 'związany z głową’ a więc ‘znakomity, wyborny, doskonały’: „Jestem zdrów wyśmienicie i apetyt mam główny**. Boh. Kom. 4. 374; „Ma tysiączne w piwnicy antały głównego wina. jednak pije kwas spleśniały". Kor Sat. 189, L — oraz 'związany z głową’, a więc ‘przełożony, nadrzędny’: Dwie szkoły główne w Polszczę (...)) głównymi są nazwane, bo w nich formuje się nauczyciele na cały kraj; one cały związek z wydziałowymi i pod wy dział owymi szkołami utrzymują”. Dyar. Grodz. 153. L. ^

sprowadzający śmierć, grożący świercią’ (por termmy prawnicze nie główne, główny występek, sprawa główna) i wtórnie dybią^n* czyjeś życie, zaciekły, zacietrzewiony'; „główna nienawiść . Rej. _rvł.^V‘ Nieorzylaciełem ełównym zły dobremu Koch J Ps. 54.    -

129

1

*    ^2ntogvJŁ^2gł P³J²a«²mka poicoi²y w tym znaczeniu był wyraz mepowił³ a-mąbmy. oparty ². bjx .Bywają tak zuapowolzu. ze żadną miarą nie mofA uMTwa, ²o> s² nie przeciwiL². Ezop 42, L.

2

   -CrŁ^i dworny² Nar. Hist VI, 54, L. J-^nuą dzierżawna stopniowo ³ wtari«)scala. bo ją dzjedzice woclali do dwornych gruntów". Zal Br. Zmesw-

3

‘ jurysdykcja dworna². BaUr_ M Polska IV. 45®. Dor.