P1070354

minamy ^{1 2}naczeniowej; należą do nich np. przymiotniki oznaczające rei² cle przestrzenne. Znaczna ich część zmieniła pierwotną przynależność ² mantyczną, ustabilizowała się w nowych odcieniach powstałych w wynik, przesunięć komponentów dawnej treści. Podstawowe znaczenie przestrzenne przymiotnika przedni, właściwe mu i dziś — znajdujący się _na prz₀.

__ stanowo punkt wyjścia kilku odcieni wtórnych, o innej dominancie, np. najważniejszy, zasadniczy („Powietrze jest przednią przyczyną żywotowi”. Sak. Probl. 169; „To jest moje przednie kochanie chować z pilnością twoje przykazanie”. Ryb. Ps. 243, L), znakomity, wybitny' („Przedniejsze dwory europejskie”. Pam. 83. 2, 60; „przedni pisarz”, sic. Dz. 733, L). pierwszorzędny, wyborny, wyborowy' {„przednie cygaro”. Lam. J. Kariery 183; „przedni truneczek” Fredro A. Intr. 18, Dor.) i _wre. szcie treści przeniesionej w płaszczyznę czasową: bardzo dawny, pierwotny', np. „Wyobrażenia muszą być jedne przedniejsze, a drugie, z tamtych wypływające, pośredniejsze”. Gol. Wym. 230, Dor.

* Przestrzenny punkt wyjścia miała również ewolucja semantyczna przymiotnika dostojny; pierwotnie bowiem znaczył on zapewne dosięgający (z prasłowiańskiego ²00810)011 stojąc dosięgnąć’). Można odtworzyć następujące ogniwa procesu zmiany dominanty znaczeniowej w tym wyrazie: dosięgający czego²> stosowny. właściwy”³>8 zatem godny czego, zasługujący na co ’’>i po zwężeniu — godny czci’, zasługujący na szacunek ’.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na ewolucję znaczeniową przymiotników o znaczeniu związany z końcem, kresem². Doskonały znaczył niegdyś taki, który osiągnął kres, doprowadzony do końca' ³. Treść ta, w wyspecjalizowanej odmiance dojrzały fizycznie, pełnoletni’, zachowuje żywotność jeszcze w XVI w., np. „Panna prawie doskonałych lat albo doskonała w le-ciech”. Mącz. 171 d; „Pan młody przydzie do lat swych doskonałych, to jest do lat wieku śrzedniego”. Rej. Zwierc. 30v, Sł. Sz. Inny jej odcień stanowiło znaczenie zupełny, absolutny, kompletny, ostateczny ^w, które z kolei dało początek treści pełen zalet, wolny od błędów i wad .

U- W drodze przesunie    ~

cenie -ostateczny, nieodwołalny. nicodw^l- ^    ** ^Z^

konieczne osadzenie, skazanie). Dalsze _DrZeoh3    ^{y prawn}‘

niiotniko zachodziły równolegle do zmian Jego pod^w^T*'" ^ rzeczownika koniec, który obok zasadnicze UeJinTze^ ^dowotworcMl ~ .zenie cel' (por. s. 118). Odpowie do S w ^T ?■“ “V tował sin - zapewne na przełomie XVIII , X?X w    “

I celem do którego sin dąży'. _a wigc "potrzebny, niezbgdn^

Przykłady dotychczas cytowane zdaj, sig wskazywać L to i, prz»o-_nięcic dominanty semantycznej _ _{t0 lyp zmia} imiennej szj^c _d,a rozwoju znaczeniowego przymiotników Procesowi temu LtotmTp^ !«*•* przede wszystkim wyrazy o znaczeniu jakościowym, sUnow^ce nazwy cech. ale zachodzi on i w innych kategoriach słów. Jako przykład można przytoczyć czasownik gładzić, w którego różnych użyciach dominowanie odmiennych pierwiastków znaczeniowych doprowadziło na koniec do ukształtowania się dwóch zasadniczych, kontrastowych treści: ‘upiększać. zdobić ⁴³ i unicestwiać, z różnymi odmiankami szczegółowymi. np. usuwać, wymazywać z pamięci’ (..Bo rzeczy są niepewne i które czas gładzi *. Koch. J. Dz. 104; ..Kości męczenników (...) pokusy i smutki gładzą". Sk Żv\v. 393. Sł. Sz), tępić, zwalczać* („Urząd od Boga karan będzie, jeśli nie bedzie gładził bałwochwalstwa”. Kosz. Lor. 93. b. L; ..Papież ma gładzić błędy”. Krom. Rozm. III, N4 v, Sł. Sz.) i na koniec zabijać* (,.A im więcej chrześcijany gładzili, tym się ich więcej przymnażało”. Biel. Kr. 288, Sł. Sz.; por. współczesne zgładzić kogo).

Wśród rzeczowników proces przesunięcia dominanty semantycznej zachodzi przede wszystkim w kategorii abstraktów, rzadko natomiast obejmuje wyrazy o znaczeniach konkretnych. W jego wyniku rzeczownik dowcip nabrał — prawdopodobnie w połowie XIX w — treści umiejętność dostrzegania i przedstawiania komicznych rysów zjawisk*⁴*. Pierwotnie słowo to, zapożyczone prawdopodobnie z języka czeskiego, oznaczało bystrość, spostrzegawczość, a także spryt, podstępnośc. przebiegłość (Por. „A żeby pokój, przymierze i zjednoczenie (...) nie mogły być (...) ja-kowemi fałszami, zdradami i dowcipy zgwałcone”. Sarn. Siat. 1093. Sł. Sz).

Znaczenia tego nie notuje jeszcze Linde.    .    ,    _lvxio-

”2.oi,a dla męża ma się gładzić, jemu byc glaoitą    u u

W" Pctr Ele. 70; ..Nier^dmca ta ttaóz,* j£Li\ tat»oścu, .Szczególnie dowcip, ten dar um>słu. Ktorv m.ęd .    _ « p.. 4 l.

Jmuje związki : stosunki, podobieństwo i równość*. Pir. Wytn. 1. Pr ,

131

1

r. „0²1x1 dał połowicę królestwa Archalcowi U), a obiecał UJ królem uczynić, aczby się dostojen ukazał w tym będąc”. Rozm. 116; „Otóż ci korona cierniowa twe go królestwa dostojna³, ibid. 829. Sł- Stp.    .......    .....

^m „Prosi z² nami, miłościwa Panno Maria, abyśmy dostojni byli ornaty ts i • MW 42 b; „O błogosławiona i wszystkiej chwały dostojna Anno święte! ibiu.

*    Pór. czasownik do skonać ‘skończyć, dopełnić, doprowadzić do końca : brzescie poczęli, dobrze doskonajclt". Błaż. 322, SI. Stp. Słownik Mączynsjucg l daje wyru doskonały w ciągu synonimicznym wypełniony, spełniony,

*    ,.W kosoełe jol ustawiczna walka między świętym Michałem < ~) »    _•

anioły #go a między diabłem i pomocniki jego. Lecz doskonałe zwycięstwo po

2

ę dnia ostatecznego". Wuj. NT 867; „Ziemia podlaska ku Koronie PoIsaicj wica² prawem doskoxiałym (~) należała ². Sam. Stal. 1037, 'ostatecznym, nknarasaw ■ „Doskonała osiadtosć”, ibid. 72 ‘dziedziczna²; „Było ² Turki przymierze dosK ²

3

Biel Kr. 422 V, Sł. Sz — 'wieczyste' itp.

120