P1070563
k-nhn.odyfik.cJ. barwy uczuciowej lub stylowej jest tylko .......
odniesieni wyrazu do innych real.bw przez daną społeczna "Łych niżej (lub wyżej - w wypadku melioracji). O poKui ", wwrazu można mówić i wtedy, gdy w nowym użyciu zach. uTjrawdżic charakter neutralny stylistycznie i emocjonalnie, ni. realia uznane za gorsze, mniej ważne, mniejsze niż jego pi. rwotn-nat ktożna byłoby zatem wyróżnić trzy typy zmian degradacyjm
lioraryjnj-chr
1) „czysto" zmiany barwy emocjonalnej lub stylowej.
2) .czyste" zmiany wartości logicznej,
3) zmiany mieszane: jednoczesne przeobrażenia wartości logicznej i |>:
wy wyrazu.
Za przykład procesu pierwszego rodzaju mogą posłużyć dziej, , / . nika wdać. Zachował on od czasów staropolskich bez zmian swojt ti..m c>jne znaczenie 'mówić, rozmawiać’, jest dziś jednak słowem typ.m ; tocznym, nawet nieco trywialnym, nie może być użyty w kontekstach i,., dziej oficjalnych, podniosłych itp. O braku ograniczeń tego rodzaju w sta: szej polszczyżnie świadczą bardzo dobitnie cytaty z tekstów religijny. /. „Mojżesz, gdy z Bogiem gadał, jego oblicze widzieć chciał1 (tekst poufal ok r. 1500, SI. Stp.); „Żydzi mieli gadanie o wierze z Sylwestrem". Sk. I) 181, L. Niełatwo jest ustalić, kiedy dokonała się owa zmiana wartości so listycznej wyrazu. Z całą pewnością nie w XVI w., bo gadać pojawia ;• nadal w tekstach o tematyce i stylizacji podniosłej (np. „Kazimie r/., gadając się (...) z biskupy o nieśmiertelności duszy, umarł" —zdanie /. Kraniki Litewskiej Stryjkowskiego, s. 203, L). Ważne jest świadectwo z przełomu XVIII i XIX w. — komentarz, którym hasło gadać opatruje w swym słowniku Linde: „mówić, rozmawiać, wszelako zawsze mniej poważni-używa się gadać niż mówić". Wydaje się jednak, że był to dopiero tendencji do stylistycznego zróżnicowania obu synonimów, skoro co najmniej do połowy XIX w. gadać nadal może być składnikiem stylizacji podniosłej, np. w III cz. „Dziadów”: „Ja, proch, będę z Panem gadał Mickiewicz, Dzieła, t. III, s. 189).
W wyniku „czystych” zmian barwy powstają synonimy /roz..i< *w. w stylistycznie lub emocjonalnie. Przymiotniki sławny i sławetny były ki dyś jednoznaczne i mogły się wymieniać w tych samych kontekstach, np „Miasteczko sławetne składy kupieckimi”. Biel. Hist. 291. L. Do we 1 ■ XVIII włącznie używano też wyrazu sławetny jako ceremonialnego ■ i • tu (tak jak dziś słów szanowny; wielmożny) w* środowiskach im* skich, np. w odniesieniu do przedstawicieli władz miejskich, cccii"
"P- poi. „Wezwał (...) sławetnych starszych cechowych” Smól. W. M-*
HO. Dor W użyciu r2„ zownłkowym ,ut sjr. w.„ „nonim(m
Dor). Dzisiejsze ironiczno czy nawet szydercze ..barwieni1 wyrazu dl brze ilustruje następujący cytat ..Sławetna .prawu dl.wo46 powersal.ka za to sarno 1 budowane na prowokacji oskarżenie dwa rarv ro sadzono" putr. Wrzes. 911 Dor. 7 6
Warto dodać że analoRiczn, drogę rozwojową przebył przymiotnik osławiony - od znaczenia okryty sławą' („I oslawlon jeim (glorificatus sum) przed oczyma Bożymo" HZ Is 4S. 5. SI Stp.) do treici mający nie najlepszą sławę typowej juz dla wieku XVIII; ..Jeziorną raczej osławią nym (przez |X)jedynki) n.z. li sławnym miejscem zwać należy". Kras. List. 13, Dor.
„Czyste obniżenie wartości logicznej wyrazu reprezentuje z kolei ewolucja rzeczownika kałuża. W staropolszczyżnie występował on w dwóch wariantach rodzajowych: kałuża//kałuż, może już zróżnicowanych znaczeniowo. bo postać rodzaju męskiego jest notowana w znaczeniu powódź, potop’ („Kałuż wód poszedł”. Ps. Puł. Hab. 15. Sł. Stp.), którego nie zaświadczają użycia formy rodzaju żeńskiego. Oba jednak warianty miały inne niż dziś znaczenie podstawowe, mianowicie ‘duży zbiornik stojącej wody, który może mieć określoną przydatność gospodarczą; sadzawka, staw’. A oto typowe konteksty tego rzeczownika w dziełach szesnasto-wiecznych, a nawet późniejszych, osiemnastowiecznych: „Czynili kałuż' ku łowieniu ryb”. 1 Leop. Jcs. 19, 10, L; „Robią też po folwarkach, gdzie wody brak, kałuże, czyli stawki małe do pojenia bydła”. Switk. Bud. 356. L. Pomostem łączącym stare i współczesne użycia było znaczenie wody błotnistej’, jak na to wskazuje budowa słowotwórcza rzeczownika (kol błoto 1 i przyrostek augmentatywny — ug<x\ warto dodać, że pos!3ć ługa występowała obocznie z formą kałuża, np. „Nieskalaną nogą przeszła kaługę.” Susz. Pieśń. 2 B b. L.). Można zatem mówić o historycznej degradacji treści wyrazi^ kałuża, oznaczającego dziś małe, błotniste rozlewisko na drodze, bez żadnego znaczenia gospodarczego.
Degradacja wartości logicznej nazwy nastąpiła też w rozwoju znaczę-niowvm wyrazu włodarz. Zgodnie ze swą strukturą słowotwórczą oznaczał on kiedvś władcę. Świadczą u tym jego zastosowania metaforyczne (..Kto przystaje a przyzwala karaniu, ten Jest włodarzem serca swego". 1 Leop. Prov. 15 32- „Włodarzem się samego siebie nazywać pokora święta me dopuszcza". Pini. Kam. 345, L) oraz znaczenie pochodnej formacji zen-
135
Było ,o jeszcze na
!£cnw'“ dopomLrny- zab‘ % 102. U San. Linde objasma Zol jako iloto, szlam'.
Wyszukiwarka