P1070564
skic- włodarka („Błogosławionaś ty między niewiastami, przeniepok.-.i sza włodarko". Pim. Kam. 227. L). W wieku XVI wyraz znaczy już nak tylko zarządca dworski, wójt', aby następnie stać się nazwą osób iqcych jeszcze niżej w hierarchii społecznej: nadzorców pilnujący, b botników w polu.
Juz tylko w najstarszej polszczyżnie — w rozszerzonej wersji Bo^. dzicy _1 zaświadczone jest pierwotne znaczenie wyrazu kmieć \vv,,. urzędnik książęcy', zgodne z jego pochodzeniem od łacińskiego eomes warzysz panującego, członek jego orszaku' (por. ..Adamie, ty Boży kn-ciu. ty siedzisz u Boga w wiecu”); w tekstach późniejszych występuj, wyłącznie jako nazwa chłopa poddanego.
Podgrupę najbardziej typową i najliczniej reprezentowaną stan., przykłady, w których zachodzi jednoczesna degradacja (lub meliora < treści i wartości emocjonalnej wyrazów. Niewielka stosunkowo m<> 1' kac ja treści słowa grat spowodowała wyraźne pogorszenie się jogo ba: emocjonalnej. W XVI w. i wcześniej był on używany w ogólnym zna niu sprzęt1 2 (..Wojenne graty: wozy, tłumoki, namioty, etc.". Mącz. 294 b) zwłaszcza sprzęt domowy . Mianem tym określano np wyprawę s! . -na kobiety. O jego neutralnym charakterze stylistycznym i uczuciow świadczą jego zastosowania w tekstach oficjalnych, prawniczych: ..Po śmierci mieszczki wszystek grat i szczebrzuch • do męża i dzieci ma piw-słuszać”. Sax. Porz. 130. L. Świadectwem pośrednim jest jego od nosze..., do przedmiotów cennych, kosztownych: „Meble, obicia, zwierciadła, obrazy (...), wszystkie zgoła graty, wziął ze sobą do Litwy”. Teat. 48. b. 35 Można jedynie przypuszczać, że ta typowo ustna pożyczka z języka : -
mieckiego miała w stosunku do swrych synonimów (np. przestarzałego juz w XVI w. słowa szczebrzuch) charakter bardziej potoczny, mówiony Owa potoczność utorowała jej drogę do kontekstów, w których była m -wa o przedmiotach zużytych, nieprzydatnych, usuwanych z domu: ..Siarę graty, jako są stare żelastwa, szmaty, śmieciska, stare sprzęty domow Mącz. 376 b. Sł. Sz. Kontekst siary grat stabilizował się stopniowo az <i nabrania charakteru stałego związku frazeologicznego; od tej pory gra: nawet w izolacji oznaczał 'sprzęt zniszczony, nadający się do wyrzucenia . taka tez jest właściwa mu dzisiaj wartość logiczna, która z kolei warunkuje jego zabarwienie żartobliwe, dosadne („Przedpokój (...) był mroc; i natłoczony różnymi gratami”. Andrz. Popiół 315. Dor.).
N*0gół modyfikacja b.-„, m, tem ewolucji znaczeniowej zna. znie radykale dzaja<'C j do zupełnej zmiany trefci wyrazu- . '' nl‘'k,edy doprowa-
St’
7.nej bywa rezulta-
trwał-' i wieloetapowe Takim stopniowym dłu8°-
^jeCJtownik dziewka. P /łsnnięciom podlegał np.
w wieku XVI mmi on dwa znaczenia: pod»taw„we za^ kszości Uiyć — córka'. , drufiorzędn, ogól nic i*/*' ZT**?** " ""V
Odcień Córka . typowy w tekstach szesnaatow.eczrychT ilawowi zarzucało, ze ora .. sarską dziewka , wr.uczk,
"»• L»: T yr'," POl“WiD w d*‘A'-h ^.niejszJchlo wekS
Wieczne .por. ..Soplicy Horeszkow.e Omówili dziewk,” Mick Trf £ „Najznakomitszych rodow dziewki Szujski.Zbór 22 Dor, Można ^k przypuszczać ze już w XVII w. ustępował on „a drugi pian wobT^na-czewa młoda dziewczyna . skoro Linde oznacza go jako przestarzały a fiohomok . pisze wprost: ..Jan Tarnowski w senacie mówił- Mam syna i dziewkę". Tak i inni onego wieku pisarze mawiali: „Dziewka wojewody krakowsk.zamiast „wojewodzianka krakowska". Dzisiaj to słowo nic byłoby mile uszom od niego odzwyczajonym". „Niemiłe brzmienie” wyrazu wynikało stąd, że w wieku XVIII znaczeniem podstawowym był inny jeszcze jego odcień semantyczny, rzadki w XVI w. (ok. 1 10 użyć,, mianowicie służąca' („Muszę jak jaka dziewka robić". Teat. 30 b. 82. L. „Dziewki folwarczne” Kluk. Rośl. 3.3, L. itp ). Znaczenia 'kobieta lekkich obyczajów', które się zapewne z niego rozwinęło, nie notuje jeszcze Lin-de, powstało ono zatem być może w wieku XIX.
Degradacja treści i wartości emocjonalnej bądź stylistycznej wyrazów zachodząca w wyniku przesunięć wieloetapowych bywa na ogół zmianą żywiołową, której sobie nie uświadamiają użytkownicy danego języka. Niekiedy jednak mówiący świadomie i celowo modyfikują znaczenie i zabarwienie słów; dzieje się tak w wypadku nadania przedmiotowi wtórnej nazwy (zwykle metaforycznej), która ma służyć jego deprecjacji. Obelżywa nazwa flejtuch swój ton uczuciowy zawdzięczała niegdyś wyrazistej metaforze. Podstawowym bowiem znaczeniem słowa w starszej polszczy-żnie była treść “opatrunek z szarpi, kładziony z maścią na rany, szczególnie ropiejące’, por. „Flejtuch jest u barwierzów owo, co wyskubają nici ze starej chusty (...), na to maści nakładą, a na rany przyłożą’*. Fal. Ziół. V 92 v, Sł. Sz. „Maścią tą trzeba flejtuchy albo knoty nacierać ”. Haur.
Sk. 438. L.
Charakter degradujący miało też przesunięcie metommiczne. które nastąpiło w wyrazie mantyka. Pierwotnie oznaczał on torbę podwójną, przewieszona przez ramię („Widzisz na grzbiecie tego. co idzie przed tobą sro-gq pełną mantykę, a swojej nie baczysz, którać na grzbiecie wisi Opal. Sat. 156, L). Stopniowo mantyka stała się symbolem profesji żebraczej
137
* Wyraz tzczebrzuch stanowił starszy synonim zapożyczonego wyrazu or<2: 1 wsp6łcŁ niem.: Gerdt, starsze Gerade); w tekstach dawnej polszczyzny obie :•2<'-v często pojawiają się łącznie, np. „Dzieci z ojcem po matce gieradę abo szczebi/ 2 biorą". Groick. Obr. 35. L.
s Dowodzą tego zresztą bezpośrednie stwierdzenia autorów: „sprzęt domowy
P o 1 i c i c mówią grat" Sax. Tyt 1, L.
Wyszukiwarka