P1070565
(..Cóż czynił zubożały Wziął w ręce mantyki i tak na żebranini,- <\\.t , ba party W błąkał się w obcych kątach”. Błnż. B b. L). Można zat. „ii . odtwortyć ciąg •kojarzeń, które doprowadziły do przeniesienia m, t<„ . cznego i do współczesnej treści uciążliwy nudziarz i zrzęda' ( w,. story driad->z rzędny starzec-»nudziarz).
Charakter świadomego narzucania wyrazom określonej barw% . m, nałnej mają przede wszystkim zmiany znaczeń dokonywane na P,Kji żartu, ironii itp. Użyciem żartobliwym tłumaczy się przejście <*|
•jedna z dwóch równych części' do znaczenia małżonka’ w wyrazie 7, Znaczenie 'połowa’ jest jedynym, które podaje Linde, ilustm ’ < cytatami połowica gęsi lub kaczki, połowica wrót, ważę, ujmuję itp. Przesunięcie dokonało się zapewne w żartobliwych frazeologizmn typu ..moja lepsza połowa (połowica)", „połowica mojej duszy" itp j>0<j stawę żartobliwą ma chyba użycie nazwy chudoba na określenie maiatk osobistego, w szczególności własnego. Pierwotnie chudoba miała zna. . nie czynnościowe bieda, niedostatek' („I spodobało się tobie przebywa*, w nędzy, w chudobie". Art. Kanc. C 18, Sł. Sz.), następnie zas stała formacją skonkretyzowaną i zaczęła oznaczać mienie biedaka’ („Chudoby poddanych niszczeją, gdy pan łakomy". Gród. Dis. F 2b. L ).
Na marginesie warto dodać, że świadome zmiany emocjonalne na podło żu żartu są zawsze najtrudniejsze do interpretacji, bo swój początek /a wdzięczają zwykle jakimś doraźnym, sytuacyjnym skojarzeniom, am slocie. nieoczekiwanej poincie itp. Osoby, które nie znają tej szczególnej motywacji. nie dopatrzą się żadnej więzi między treścią wyjściową a /raczeniem wtórnym, żartobliwym. Trudno np. wytłumaczyć, dlaczego wyra.: gidia, zapożyczenie tureckiego gidi 'nicpoń, nieszlachetny’, nabrał w pol-szczyżnie znaczenia 'człowiek nadmiernie wybujały, wysoki i chudy’, dlaczego latynizm mizeria, przez kilka wieków używany w znaczeniu bieda, nędza’(„Czv się nie zlękniecie, śmiertelni, widząc w takim pohańbu-nn. i mizerii Infanta korony?” Slow. Książę 342, Dor.), ustabilizował się a koniec jako nazwa sałatki z ogórków.
Przeniesienie nazw na podłożu ironii powoduje antonimiczne zmiany <; znaczeń: pierwotne spieszczenie paniczyk staje się w ten sposób nazwą pogardliwą, nadawaną młodzieńcom przesadnie wychuchanym, leps:-i w kontekstach lepszy gość, lepszy ptaszek nabiera znaczenia podejrzany itp. Przewartościowaniu ironicznemu podlegają szczególnie często wyiaz> poetyckie, podniosłe itp. Epistoła była synonimem listu, ale oznaczała i-o szczególnej wadze, dotyczący spraw publicznych lub religijnych, mając wartość literacką itp.; por. „epistoła albo poselny list". Rozm. 22a <>. h. Stp , „Tento lepak Seneka bardzo cnotliwy żywot wiódł, którego św. ronim w liczbę świętych napisał dla tych epistoł, które są pisany ku -w.
i'<sa
ciaoh rzeczownikowych ..Rozejdziemy sir. ka^"7 Tj"’ 7wl“^» * «*jr-
“ ** .......-«S5«BS
d„kt'? zastosowania określonKh^^w
pewnym czas.., owe ożycia wtórn-, maskujące staj, * ich treścią pod-stawowy (por. s. 70). Jednocześnie następuje obniżenie wartości emocjo-nalnej 1 stylistycznej słów podlegających temu procesowi, przekształcenie ich w Wulgaryzmy, słowa obsceniczne itp. W roli eufemizmu występował np. wyraz pośla<lek, mający ogólniejsze znaczenie 'tył". Linde ilustruje jego Użycie przykładami połączeń pośladek domu, pośladek okrętu; jeszcze w początkach XX w. Wacław Sieroszewski pisał o bryle lodu „zmarzniętej między sterem i wystającym pośladkiem okrętu” (Ocean 73, Dor.); długo też zachowało żywotność wyrażenie w pośladek \v trop za kim* „Szedł jakby na przepadek, nie bacząc, kto za nim w pośladek”. Konopn. Bale. 122, Dor. Dziś wyraz w znaczeniu ogólniejszym, emocjonalnie nie nacechowanym, całkowicie wyszedł 7 obiegu Podobnie ustęp aż do XIX w. włącznie oznaczał ogólnie miejsce położone na uboczu, ustronne, np. „Wysep w ustępie morskim kampańskim”. Otw. Ow. 561, L; „Zamówiłem (...) obrazek z wystudiowanego jakiego ustępu białowieskiej puszczy”. Grabów. Mich. Art. 140, Dor. Równie długo przetrwało wyrażenie na ustęp 'na bok, na stronę : „Wziąłem stolnika na ustęp dla umówienia się . Kaczk. 275, Dor. „To przeor; Sanktissimum z ołtarza wynosi, a chłopiec w komży dzwoni i na ustęp prosi Mick. Tad. XII, w. 107.
Metonimią o funkcji eufemistycznej było wtórne zastosowanie wyrazu stolec. Pierwotnie oznaczał on krzesło, tron królewski lub fotel biskupi: ..Gdy na surowym zasiądziesz stolcu sądowym . Groch. W 52, L, „Bóg ułożył mocarze ze stolca, a wywyższył pokorne”. Biał. Post. 61. Nazwa tą określano także krzesło instalowane jako urządzenie sanitarne, stąd bierze początek współczesna treść wyrazu, w X\ III w. występująca jeszcze obocznie ze znaczeniem wyjściowym („Za pierwszym odezwaniem
4 Por. typowy przykład współczesny: ..Zabrała się do układania patetyczne; 1 *.ńtymontal!icj epistoły". Pięt. Bialow. 52, Dor.
139
Wyszukiwarka