P1070567

skt’ („Nie odstąpiła Romola nigdy straż jego, drabami przezwano” s, Muma, I. 223. L). W tym użyciu spotykamy wyraz jeszcze w Mam m, czewskiego: „Wszyscy domowi — szlachta, panny, giermki. draby biegli w pogoń’*. 75, Dor.), choć z pewnością nie było to już jego znacz, podstawowe, bo co najmniej od XVI w. stabiilizował się on stopniowo i wtórnym, ekspresy wnym znaczeniu 'podejrzany osobnik, opryszek już u Górnickiego: „Podobne temu łotrostwo wyrządził drab jeden dol>> mu naszemu panu”. Dworz. 7, Sł. Sz.).

Współczesne zabarwienie rzeczownika żołdak, które dobrze ilustrują _t._f, konteksty „Hitlerowscy żołdacy pełnili swą zbrodniczą służbę”. Hro / Feliet. 32; „tępi żołdacy”. Rus. Ign. 53 Dor. — nie było jeszcze ostateczni, utrwalone w XVIII w., skoro Linde nie uwzględnia go w definicji tego hasła, dając tylko następującą informację: „Widać z tych przykładów, że dziś żołdak, żoldat używa się zgrubiałe, zamiast powszechniej używa nego żołnierz*. Natomiast przykłady, i to nie tylko z XVI czy XVII w ni, nawet osiemnastowieczne, wyraźnie zaświadczają neutralny charakter wyrazu: „Żołdaka mieć będziecie ze mnie i hetmana”. Zab. 8, 353; „Delikat nigdy nie będzie dobrym żołdakiem i dobrym rycerzem”. Falib. R L_; ..Posłuszny żoldat nie czuje swoich ran, gdy na hetmańskie patrzy”. Birk. Gł. Kone. 36. L.

W historii nowszego słownictwa polskiego zaszedł analogiczny proces; dziewiętnastowieczna pożyczka rosyjska sołdat u schyłku wieku miała jeszcze charakter neutralny, który zaświadczają cytaty Słownika Warszawskiego („Nielekkic już i tak życie sołdacika młodego”. Orzeszk.) i definicja tego hasła sformułowana przez jego redaktorów: żołnierz prosty, szeregowiec', bez żadnego kwalifikatora emocjonalnego. Już jednak w początkach XX w’, sołdal stał się wyrazem obelżywym, synonimem żołdaka: „Jakiegoś dnia zajechały przed naszą fabrykę ogromne wozy z niemieckimi sołdatami; „Otwierać bramę” — krzyczą”. Reym. Fron. 206. Dor Szczególnie regularnie podlegają zmianom degradacyjnym nazwy dużych i niejako „bezosobowych” zbiorowisk ludzkich, tłumu. Pospólstwa jeszcze w XVII w. występowało w kilku całkowicie neutralnych odce -niach znaczeniowych: zgromadzenie, stowarzyszenie’ („Około bractw abo cech widziemy, ze te pospólstwa abo bractwa wszędzie dotąd cierpiani' są" Herb. Stat. 307, L); gromada' („Gawron ptak siedli się w pospólstwu tak ze na jednym drzewie kilkadziesiąt gniazd będzie”. Sień. 296), społeczeństwo’ („Przedsięwziąłem to tłumaczenie, żebym pospólstwu /. jakiejkolwiek pracy mej pożytek zjednał". Petr. Ek., ded., L). Także wówczas, gdy wyraz zostaje przez autorów szesnastowiecznych użyty w znacz- n -iud. iudzie prości’, nie ma on jeszcze zabarwienia ujemnego (np. ..Ka/; mic-rza Wielkiego nazywano królem pospólstwa”. Krom. 358, L). Odcień laki zarysowuje się jednak w niektórych przysłowiach podawanych pi z*

Sienie gromady, tłumu: Wziął panią starowinę i' po4edl w p,™ pa-rq a dalej cala gawiedż taneczników Kaczk Murd I ,₄e

jCnapiusza: „Kto się pospólstwu podoba ten *;« _r 398- U wyraz jest tu synonim,-n, _gnwil!i_zt \_no,\^^rym me    A<1

Ciekawe Jednak Jest to. ż,- i dwa ostatnio sze były nazwami obleżywyml Wprawd,,,. ? ,_nd, T, "^y"“^y ?'*, “^W‘ trifJż- wyraźnie podkreśla doborem synorumów

charakter ujemny ("hałastra, czeladź podle,-?    , ^w|^powiwlnik*^w i*«°

. oin w^/r/o _w viv    podlejsza dworska. wojenna. miej-

ska )*. a'- l<**.cze w XIX w. wyraz ten pojaw_la <ne jako neutralne

>yro-

Szczególnie przekonywający wydaje sie tak, oto kontekst- , Wszyscy pomadą plebanowi przeprzeć dowodami Niemca. Ten. ni., mogąc ibie poradzie z uczoną gawiedzią, udaje się o pomoc do studenta" Mac Piśm III/2. 151. Dor. Zbyteczne byłoby stwierdzenie, że dziś związek uczono ga-wiedi stanowiłby jaskrawy nonsens.

W starszej polszczyżnie motłoch występował w ogólniejszym niż dziś znaczeniu wielka ilość, mnóstwo' (..Kartezjusz zewsząd widział się motło-chem zdań uprzedzonych otoczonym". Zab 6. 295. L.). Bruckner (SE; i Szober (2 W II, 29) wywodzą je z jeszcze wcześniejszej, etymologicznej treści "mietlica, zielsko’, to. co się wmontuje, wplątuje w zboze*. Wbrew jednak twierdzeniu Brucknera, że jest to znaczenie typowe dla staropol-szczyzny, a nawet dla XVI w., brak przykładów jego realizacji w materiale przykładowym Słownika Staropolskiego, jeśli się pominie jedyny cytat, w którym motłoch można byłoby interpretować jako nazwę rosimy — dzikiego wina: „Labruscam vlg. motłoch vel agrest". Erz. Glos. 179 (definicja Słownika Staropolskiego przypisuje jednak temu użyciu treść odmienną: 'rodzaj lichego, kwaśnego wina*),

Niełatwo jest odpowiedzieć na pytanie, jaki proces nastąpił wcześniej: specjalizacja nazwy do oznaczania zbiorowisk ludzkich — czy też związanie z nią ujemnego tonu uczuciowego. Naturalna wydawałaby się kolejność „zwężenie —► pejoratywizacja”. ale definicja i materiał przykładowy w słowniku Lindego zdają się wskazywać na żywotność ogólniejszej treści. a jednocześnie — na jej ujemne nacechowanie ('wielki gwałt czego podłego'; ..Księga pustych słów motłochem i uszczypliwymi obelgami napchana”. Boh. Zamoj. 123. L). Jednocześnie jednak nie brak przykładów — także właśnie z XVIII w. — użycia motlochu w znaczeniu zwężonym. ale bez ujemnego zabarwienia emocjonalnego: „Wmieszam w motłoch ludu stańmy z daleka". Teat. 46 c. 31; „I sam gmin. chociaż tę roo-tłotę za odmienną trzymamy, będzie sprawiedliwy". Jabł. Fel 333 Nie ulega jedynie wątpliwości to, że w połowie XIX w. motłoch miał juz

•O nacechowaniu ujemnym wyrazu    ^Kron 5^'l ¹

taty: „Mama gawiedż pospólstwa mkezemnego Krom. 513. L. -W**

Rfiwiedzi, łajdaki, psubraty”, leat. -4, c. L».

113