P1070569
Również u schyłku XIX w .zróżnicowały się swą wartością onio. J(M; słowa stworzenie i kreatura. Autorzy z połowy wieku używali j,,s drugiego wyrazu jako elementu nie nacechowanego ujemnie: „Nudna to kreatura ten Walery! Cnotliwy człowiek, prawda Czart. Kawa ;
Dor Takie zastosowania trafiają się zresztą i na przełomie wieku y v (..To z gruntu poczciwa kreatura, aż za poczciwa na doktora" Dąbi Śmierć 59. Dor.), choć np. Zapolska pisze: „Obie z matką to wstrętu, i, tury: narzucają się wszystkim wszędzie, włażą proszone czy niopros.-,, Znak 19. Dor. Można przypuszczać, że w przesunięciu ku treści tywnej 'człowiek podły, nikczemny' pośredniczył jeszcze jeden wiaśe , temu wyrazowi odcień, mianowicie 'czyjś człowiek, protegowany, za. nik’. niejako ktoś przez kogoś stworzony1 („Kreatury źle często o i,; kreatorom". Lub. Roz. 37, L; „Z afektacją często aż za daleko idącą u podejrzenia, jakoby był kreaturą króla polskiego". Szujski Roztrzns k: Dor.).
Analogicznie ułożyły się losy pary wyrazowej osoba — persona. 1 : XV do XIX w. włącznie latynizm był używany bez owego ironicznego . barwienia, które mu towarzyszy dzisiaj (por. „Oprócz nas bawi w :n dniu w gromadzie jakaś wyjątkowo ważna persona, którą prezes c; szczególnie uhonorować”. Twórcz. 4/54, s. 148). Bardzo często wyraz n r-sono występował np. w formułach sakralnych i tekstach religijnych (.,B jeden w trzech personach". Sk. Kaz. 275, L; ..Nie przytniesz persony u:> -giej’\ BZ Lew. 19, 15, Sł. Stp.: „Jako król Herod pożądał miłościwie azieć personę miłego Jezuchrysta". Rozm. 796, Sł. Stp.). Neutralny charakter miał też inny odcień semantyczny właściwy temu wyrazowi: stać, kształt' („Gabriel wziąwszy na się personę młodzieńca, przybył NP z pozdrowieniem’’. Żyw. Jez. B2 Sł. Stp.) oraz typowe frazeologii-::; w personie czyjej, z persony czyjej w czyim imieniu , np. ..Głos aposi -ski ku poganom (..) w personie męczenników mołwi . Ps. Puł. 116. A:„. Sł Stp.
W sposób charakterystyczny przebiegała też w polskim zasobie L k -kalnym ewolucja synonimów wyrazu utalka czy ogólniej: starcie (ta,, słowne). Te z nich. które były obcego pochodzenia, nabrały charakt1 wyszukanego, książkowego i utrwaliły się w funkcji oznaczania zma-a:. długotrwałych angażujących wdększe zespoły ludzkie (np. batalia. ku panią 1), albo przeciwnie — stały się nazwrami drobnych utarczek. av tur. bójek i zeszły do rzędu elementów o trywialnym lub wulgarnym barwieniu stylistycznym. Jeden z najstarszych zapożyczonych bh> •
jonitów Słowa walka - to wyra,, burdo. notowanv ,
XV w., przejęty z języka średniogórnoniemi.-k.roo lah .JllJlf*'7"** '*1
pośrednictwem czeskim. W polszczycie szesnastowi^™™"''1'*'' V> burdn zachowywał szeroki zakres semantyczny swc^ó ófeeT ’V!''Mmn'k r,i. który oznaczał walkę, wojnę, turnieje itp' bywał w ^ 7V-'0W*°* rówłlO do zamieszek wewnętrznych (..Nikomu nie na f
nie trzeba, zęby się stąd poswarki. nienawiści i burdy w\',/ ^
działy" Star Ref. 14. L). jak do walk politycznych |„O D0bS*.f mię dosyó krwawych burd Polacy z Krzyżakom, mi.-wal. SUrtk .^a . „Burdy mieć o ojczyznę swą albo o Rzeczpospohtą swą • niemi-’- - i ’
jakim'. Rej. Z wierć. 172 v. Sł. Sz.i. Przekonywający dowód charakteru wyrazu stanowi też czyste jego użycie w odniesieniu d f ’ tów biblijnych, epizodów z historii starożytnej itp. (ffA«tała się burdaw^-ka na niebie. Michał z anioły walczyli z smokiem". Rej Ap 10* Sł *Śz-„Była ustawiczna burda między Roboamem a Jeroboamcm" 1 I^op 3 r e* 15. 6. L.; „Trojańskie burdy". Koch. J. Fr. 91. Sł. Sz. itp.). Występuję on też w tekstach gnomicznych, np. „Cnota z niecnoty za wżdy ma burdę' Rej. Zwierc. 17, L.
Proces obniżania się wartości emocjonalnej wyrazu, ostatecznie zakończony u schyłku XIX w., przyspieszyło być może to. że pojawiał się on w innym jeszcze znaczeniu, już uczuciowo nie neutralnym, mianowicie w skonkretyzowanej treści kłótnik, warchoł, awanturnik’: ..Rozpustnik, burda, marnotrawca, kostera". Tręb. S. M. 6. L.
Od wieku XVII rozpowszechnia się wyraz draka, prawdopodobnie zapożyczenie wschodniosłowiańskie. początkowo także w ogólnym, nie nacechowanym znaczeniu 'walka, bitwa (por. u Potockiego: „Gdybyśmy się potkali, nie moglibyśmy wytrwać bez krwi i draki”. Arg. 748. L.}. aby następnie nabrać zabarwienia trywialnego i treści awantura, bójka w niewielkim gronie’9.
Wypadek szczególny stanowi rozwój znaczeniowy innego współczesnego synonimu starcia — wyrazu chryja. Ten zdecydowany wulgaryzm jeszcze w połowie XIX w. był terminem retorycznym oznaczającym mowę, rozprawę, utwór (z greckiego chreid). Mickiewicz w jednym z listów pisał: „Skończyłem trzecią pieśń «Pana Tadeusza*. Zanosi się na dużą chryję i dotąd dosyć dobrze udaje się". Listy HI. 66, Dor. Trudno powiedzieć, czy mamy tu do czynienia z homonimią: dwukrotną pożyczką greckiego chreid w odrębnych znaczeniach, czy tez z rozwojem semantycznym tej samej treści, który nastąpił w ściśle określonych kontekstach (por „chryje sądowe”. Mech. Wym. I. 167. Dor. 'mowy stron’, a jednocześnie starcia
* Współcześnie wyraz podlega dalszej ewolucji znacaeniow-ej; Mrttuteife " banowicie odcień 'zabawa, rzecz Komiczna’ (robić z kooo drak<. d ak • Ji stal się dominujący w przymiotniku dracznu śmieszny, komiczn> .
io»
147
Linde w swej definicji batalii nie akcentuje tej cechy semantycznej/;; nic. jako równoważnik znaczeniowy tego wyrazu wymienia także potyczK1; ?°n1< notuje z całkowicie odmiennym niż dziś znaczeniem 'czas każdego • kiedy trzymają wojsko w polu lub w kupie, i stanic do odporu lub następ na nieprzyjaciela' (Papr. W 1, 473).
Wyszukiwarka