P1070570

Różno bywaj* przyczyny zabarwiania się pożyczek. Działają ,_?, k: maj* cisem charakter ogólniejszy. nie związany tylko z tą kat. '> wyrazów, zwłaszcza wówczas, gdy w grę wchodzą okoliczności pn_{Z l}„ kówe. realne. Słowa kolaborant, kolaboroumć dopiero w czasie ost«V wojny, odnoszone do sporadycznych i oburzających społeczeństwo faktń, współpracy z okupantem hitlerowskim, nabrały odcienia pcjoratywr,. przedtem były to neutralne synonimy polskich wyrazów współ pr_n-_f: współpracować, współdziałać; por. „Z pańskich dotychczasowych siały kolaborantów najwięcej moim zdaniem .wart pan Sikorski; ja nawet j . -profan, czytam jego muzyczne artykuły.” Grabów. Mich. Listy .181; „(Wy dawcy) wybierać będą dobrych, wiadomych, a niekoniecznie najtańszy ; kolaborantów’”. Czart. Myśli 124, Dor.

Niekiedy na wyrazy przenosi się niechęć do pewnego obcojęzyczni r środowiska lub jego przedstawicieli¹⁰. Niemiecki z pochodzenia wyra; gbur (współczesne Gebauer, średniogórnonienueckie gebuf) zachował «■;,> dziś swe pierwotne znaczenie zamożny chłop'¹¹ tylko w gwarach Polsk, północnej; na pozostałym obszarze nabrał treści pejoratywnej ordy na w.-prostak’, dominującej już zdecydowanie w cytatach i definicji Lindego (wyrazom pochodnym gburka, gburny, gburski, gburstwo — przypisu;-on jednak tylko znaczenie 'wieśniaczka*, 'chłopski* i 'chłopstwo ). Niechęć może też dotyczyć sfery obyczajowości, realiów życia codziennego cudzoziemców; prawdopodobnie w tym tkwi przyczyna pejoratywnego zabarw ienia się wielu pożyczek niemieckich należących do słownictwa bytowego, np. bryja gęsta, nieapetyczna potrawa’¹² (jak sądzi Bruckner — z niemieckiego Briihe 'rosół') albo bet niedbale’ zasiane, niechlujne po.-h-nie. brudna pościel’ (z niemieckiego Bett 'łóżko'). Zresztą przyczyna pe-joratywizacji wyrazu bet może być inna. W XVI—XVIII w. występowa! on w kontekstach całkowicie neutralnych: „Bet z miękkiego usypany puchu*’. Pot. Arg. 35, L. a nawet stanowił składnik stylizacji poetyckiej: ..Hu-szało słońce z swoich morskich betów”. Jabł. Buk. H 3, L. Linde definiuje hasło bet następująco: „pierznik miękki”. Może więc degradacja treści wyrazu była niezależna od jego obcego pochodzenia, ale wynikała stąd, że odnoszono go do posłania miękkiego, wygodnego, skłaniającego do gnuśności i lenistwa: „Król sam idzie na wojnę, szlachcic, gniotąc bety. coraz sir

*• Może to być także używające danego w^łyrazu środowisko rodzime, jeśli nu- cu szy się ono społecznym prestiżem. Pożyczka francuska krewa utrwaliła się i^>ot‘ kowo tylko w środowiskowej gwarze karciarzy ze znaczeniem 'przegrana w nadmierna liczba punktów' w stosunku do określonej regułami’. L)o polszcz> ogólnej wyraz przedostał się z wulgarnym zabarwieniem uczuciowym i uogólnianą treścią 'fiasko, niepowodzenie'.

** ^Chłopstwo i robotne gbury”. Pot. Arg. 101, L.    .    . ,.

^u jCPics) chłeptał skisłą breję”. Grabów. J. Opow. II, 316; „Dzielą skrzepłą )ę . Szmagl. Dymy 68, Dor. W XVI w. wyraz miał neutralne znaczenie ^ l ^ł ka, rozgotowana kasza’: -Kasza item bryja”: garniec do warzenia kaszy u.!»o je” Galop. 875 a, Sł. Sz.

Sporadycznie wreszcie punktom wyjścia zmian degradacyjnych wyrazów obcych staje się ich postać zewnętrzna, jak w wypadku dziewiętnastowiecznej pożyczki policaj (z niem. Polizei 'policja’), która została potraktowana jak formacja ekspresywna typu mazgaj, szach raj i przekształciła się W nazwę jednostkową policjant' (z odcieniem pejoratywnym).

Niekiedy wyrazy obce (podobnie zresztą jak rodzime) zawdzięczają swe wtórne znaczenie i zabarwienie kontaminacji. Skojarzeniem ze słowem chandra tłumaczy np. Witold Doroszewski trywialny odcień uczuciowy czasownika handryczyó się (z neutralnego niemieckiego hadern Tcłócić się ; inaczej o tym samym wyrazie F. Sławski w SE).

O bardzo istotnej przyczynie zabarwiania się pożyczek, tj. zróżnicowaniu ich funkcji w stosunku do rywalizujących z nimi wyrazów polskich — była mowa wcześniej (s. 145). Tu przytoczymy jeden tylko przykład: zamienne użycie słów sobaka i pies, typowe jeszcze dla XVII w. („Nie mieszaj się, sielska sobako, między dworskie". Cn. Ad. 645, L.). dziś byłoby niemożliwe, pożyczka wschodniosłowiańska bowiem nabrała charakteru wyzwiska.

Mniej skomplikowany jest on w przykładach pejoratywizacji czysto stylistycznej. o której na ogół nie decydują względy pozajęzykowe, realne, ale wpływ kontekstu, w którym wyraz zaczyna być używany szczególnie często (por. stary grat). Takie kontekstowe źródło mogą oczywiście mieć i „czyste” zmiany wartości logicznej wyrazu w kierunku ujemnym, aie zdarza się to o wiele rzadziej. Warto więc omówić dwa charakterystyczne przykłady tego rodzaju. Czasownik nabawić znaczy dziś powodować czyjeś przykre doznania' (nabawić strachu, kłopotu, przykrości)^J , ma więc

Pozostaje do omówienia kwestia mechanizmu zmian degradacyjnych.

¹⁸ Jeszcze bardziej ograi ka zwrotnego nabawić się kataru, zapalenia płuc itp.).