P1070576
tnia ocena opisywanej osoby. np. o pięknej pani: „Z karminem na 7. różami na policzkach, z perłami w gębie”. Jeż, WD 324; «, j , .Wstał, gębę utarł i odezwał się”, ibid. ' 1<;<:
eh
zu
Na neutralny charakter wyrazu wskazuje także powszechność stosowan w odcieniach wtórnych, metaforycznych, jako nazwy o: v ujść rzeki itp.. np. „Zatkaj wierzch albo gębę naczynia, a przewróć na dół” Creac. 32; „Lampa wywrócona wisiała gębą na ziemię”. Hi, k i 88; „Hen nie jedną się gębą w ocean leje". Warg. Cez. 7« j. .
Narzuca się pytanie, czy zjawiska melioracji znaczeniowej ,r len sam mechanizm, co zmiany dcgradacyjne i czy są powodowane dzianiem analogicznych czynników.
Przykłady melioracji rozpatrywane z tego punktu widzenia ni- iw,, grupy jednolitej. Pewna ich część jest wywoływana tymi samymi b > i. mi, które doprowadzają do pejoratywizacji innych słów. Dokonują sic procesy melioracyjne, które stanowią niejako odwrotność degradacji K powodują je przeciwstawne czynniki sprawcze. Wreszcie niektóre zjawiska mają mechanizm zupełnie swoisty, nie powtarzający się w zakre zmian degradacyjnych. Spróbujmy pokazać przykłady procesów każci-z trzech wymienionych typów.
Do zmian melioracyjnych o wspólnych z degradacją cechach można np zaliczyć proces emocjonalnego zabarwiania się wyrazów obcych. Książkowy, „uczony” charakter znacznej części pożyczek, zwłaszcza łaciński-.; może zarowno powodować ich „awans” znaczeniowy i emocjonalny, jak skłaniać do użyć żartobliwych, ironicznych itp., a zatem sprzyjać ich deprecjacji (por. epistoła, wehikuł). Znamienne jest np. to, ze w XX w wzrosła ranga znaczeniowa dużej części zarówno tradycyjnych, jak nowszych, dziewiętnastowiecznych pożyczek łacińskich; analogiczny proc* > objął też pewną liczbę wyrazów pochodzenia francuskiego. Asysta, asystencja jeszcze u schyłku XIX w. oznaczała towarzyszenie, towarzystw, dowolnego grona, a nawet jednej osoby: „Pani Emilia w asystencji Ter- \v i panny służącej Orzeszk. NN 229; „Panna Izabela brała ze sobą naiwnego inżynierka po to, ażeby wr jego asystencji tęsknić za Wokulskim Prus Lalka III, 309. Dziś wyraz jest nazwą zespołu osób towarzysząc osobistości oficjalnej dla podkreślenia uroczystego charakteru jej przy o; cia, wizyty itp. Możliwe są naturalnie połączenia „Zosia w asyście sw . wielbiciela", ale mają one charakter wtórny, żartobliwy, odwołują ^ właśnie do nowego znaczenia świta, eskorta ważnej osobistości .
Podobnie nie każda myśl może być dzisiaj nazwana ideą. inaczej w czasach Prusa, który pisał np. „Nie miałem idei o panu Kaszewskir
pK | >67; w War'.,.VAll. ,akti 0,h
ppWIcznosc nic ma idei". |>k n \ir > . Młn,r» logiczny. o k
*dłułR‘ '*!**■ k,ńr*e- Htanic*. ""“»**<»
nia w życiu jakiejś spoi,, , pjf '; ’ “M PfMłomowe wy
goW oddnek cW; po, ,\ch .ak mC
*<&■ Jak czułem, z, meprcdko bedzicm m “*
I pogody!” Mick. Listy III m0. ... , m -akit "P'**! V*
mdły zapach”. Prus Kartki II, 34’ Dor'dCJ* Wydaiąc* * «I»» kw.tr Lokal stanowi dziś nazwo nomi«.
n,.S0 do użytku ogółu a.bo s ''Z££ZZ?2
,okal Ztoigzfcu Literatów PoI.fc.-J,, natomiast w XIX w w nimem pokoju; por. „Panna Izabeia trawiła ca* w cJv lokalu” Prus I.alka, I, 65. W C SZ> Bwe*° P*
ru
mu
Także wyrazy przestarzałe mog, w równym stopniu podlegać i degradacji, tmeltoracj.; ch „patyna” albo skłania do z.stosowań immcznyd, albo powoduje ich użycie w funkcji poetyzmów. Zabarwienie podniosłe poetyckie ma współcześnie wyraz podwoje (wielkie, stare zwykłe bogato zdobione drzwi, wrota ). niegdyś skromny termin budowlany o znaczeniu 'bok pionowy ramy u drzwi, uszak\ Dziś stanowi on składnik frazeołogiz-mów książkowych, np. otwierać podwoje komu lub czemu udostępniać
co , w XVIII w. występował w związkach potocznych, dosadnych: „Na cóż między drzwi i podwoje palec wrażać?” Teat. 30, 25 L.
Podobny awans stylistyczny stał się udziałem wyrazów: gorzeć i występującego do niedawna w neutralnej funkcji palić się'”, por. „Na stole gorzała świeca”. Jeż, WD 324), zasiąść (dziś usiąść z namaszczeniem', kiedyś bez tego odcienia znaczeniowego: „Zajął miejsce przy stoliczku .). Gdy zasiadł, dama zapytała (...)”. Jeż. WD 305) i oręż, w XIX w neutralny synonim broni („Oczyszczano oręż sieczny i palny". Jeż Rotuł 333. Dor Warto dodać, że jeszcze wcześniej oręż nie miał owego uogólnionego ko
lektywnego znaczenia zbiór narzędzi walki’, które mu przysługuje dzisiaj tworzył formy obu liczb i oznaczał konkretny przedmiot należący do czyjegoś uzbrojenia; por. „Zetrze łuk i połamie horęża”. 1 Leop. Ps 45 10; „Złożył oręże z siebie”. Budn. 1 Sam 17, 22, L.
Wspólny jest też obu typom zmian mechanizm emocjonalnego zabarwiania się wyrazów na podłożu żartu. W wypadku procesów melioracyjnych chodzi zwykłe o złagodzenie tonu uczuciowego wyrazów nacecho-
“ Współczesny fruzeolopzm ^ «£*
w postaci wszystko mu porę w r^ku iAd. -W. w. pou . jest
Wyciu, mówiono gorzeć cc jeSm *~Mo-
u Lindego zaledwie kilka: trzy pochodzące fd ^mego ozvca te-
mtora". ponadto dwa także osiemna.towicwne --- tlwlrują P™ ltSŁcy|ny 80 wyrazu Hasło oorzeć natomiast zajmuje półtorej szpalty, a maw z*-
składa się z kilkudziesięciu cytatów.
159
Wyszukiwarka