P1070577

wnnych ujemnie. Słownik Lindego notuje przymiotnik sromotny czemu haniebny, hańbiący’; dziś jest to wyraz Używany typowo wie, w wyrażeniach sromotna rejterada, .w»motno klapa itp._; p_0r. o ‘ cza się pannie Wandzie Dłużewskiej i dostaje sromotnego kosza’’ i ' "¹ Raz. 97. Dor.

Podobnie jak procesy degradacyjne, melioracja barwy emocjonalne stylistycznej wyrazów towarzyszy szczególnie często określonym tv, przesunięć logicznych: specjalizacji treści i zmianie dominanty sema ,-nej. Zwężenie stało się np. podłożem zatarcia ujemnego tonu uczucio ,, rzeczownika swawola. Pierwotnie występował on w znaczeniu blisk strukturalnemu samowola, warcholstwo’ („Tu w Polszczę jedni hun w wielkiej niewoli, a drudzy w wielkiej s wy woli”. Górn. W1 c 3 s_v wola tam być nie może. gdzie jest prawo”, j.w., L). ze szczegółówv_!n. ,, cieniami: samowola polityczna, anarchia, bezrząd*, "samowola obyczaj.,^ rozpusta („Swawola jest rozchełzana a bezrozumna wola. mając za kon swój rozkosz, a do tej wszystkie swe kierując sprawy”. Górn. W1 l) j rozbój’ (por. wyrażenie swawolna kupa banda*). Jeszcze w XIX w n ■ straciły żywotności znaczenia anarchia’ i 'rozpusta’ („najwyuzdansza swawola”. Kaczk. Olbracht III, 100, Dor.). Współcześnie natomiast wyra/. ;c>t synonimem słów figle, igraszki i charakteryzuje się dodatnio—żartobk wym zabarwieniem emocjonalnym.

Do „polepszenia” barwy emocjonalnej wyrazu może też wieść proces zmiany cech dominujących w jego treści. To samo znaczenie strukturalne rzeczownika zmiennik człowiek zmienny’ stanowiło punkt wyjścia zarówno wybitnie pejoratywnych szesnastowiecznych odcieni realnych: zdrajca, sprzedawczyk’ („Judasz, on ci to i zmiennik, co mistrza swego przędął . Klon. Wor. ded), apostata, odszczepieniec’ („Julian zmienni; odpadł od wiary chrześcijańskiej”. Sk. Dz. 351, L), jak znacznie złagodzonej treści współczesnej 'człowiek niestały w miłości’, dominującej w wyrazie od XVIII w. („Damon, mąż mój kochany, dziś zmiennik okrutny.

porzuca mnie na zawsze”. Zabł. Zabob. 103; „Kocham zmiennika Pilona Karp. Siei. 44, Dor.).

Charakterystyczną drogę od użyć pejoratywnych do nacechowanych dodatnio przebył przymiotnik skrzętny. Jego znaczenie strukturalne krzątający się. kręcący się’ stanowiło punkt wyjścia kilku odcieni semantycznych, z których część przestała być żywotna już w dobie średmopolskicj (np niespokojny, wojowniczy’: „Człowiek, że się przeciwko panu krną bnym a skrzętnym stawił, zaginie z ludu swego”. 1 Leop. Num. 15; ..Strofował ją. iż była harda i skrzętna”. Ząbk. Młot. 117, L), inne natomic ’ przetrwały aż do XIX w. włącznie. Spośród nich podstawowa była ^{11 , L} kręcący się wokół swoich spraw’, z dominantą skąpy . Linde definiuj-■ przymiotnik połączeniem nieco skąpy’ i przytacza następujące przykład-

f. to

bv!i

jcgolM"; ..(,d> kto przyskąpo _łyJ(. ,    .....

jest -Oszczędny , jutra p_am,,_:!„_v ■ , J    ™ ' ' ^w^y, m*,

skrzętni na swoje, a hojni _no pubheznr' T ‘‘""“‘"•W * wvrnz Jest używany właściwi, ... _tvn ** ^{by Mon} « 2«.

*9 ^d°^mlBUjąCą: >Ptó**iwy dobrze g^ruTa"^"’ *

To samo znaczenie strukturalne    ^aruj^cy .

stanowiło punkt wyjść,u    '*£**

żarliwy', typów- j dla wyrazu juz _v v_VlL ,    '‘l’*'¹    •

Bozm 1 v. Sł. Sz.,. jak odcLi il'ZJZ _h

zapamiętały w gniewie' ,_por auropołski eza.iwnik“ ZT_V

* » ' *f^dr°^Sn-^V' ~ⁿ>" <P- w słowniku Marzyńsk.eT *1* który zwłaszcza me może sąpierza w miłości nierp-eć" ,

O ile mechanizm zwężenia jest składnikiem zarówno lywizacjt. jak melioracji treści wyrazów, o tyle zjawisko niejako przeciw-atawne - rozszerzenie ich zakresu - wiedzie, jak się wydaje, tytko melioracyjnych. Podstawowym znaczeniem stówa Jr,^L v

Cy4

1CZ y 'A*

procesów pejora-

zmian

"    ja_K się wyaaje, cyuco do

- odstawowym znaczeniem słowa przymiot bvła ^w* ^tresć choroba zakaźna* („przymiotająca się niemoc” — pisze Linde) *•. Nazwa ta była zresztą najczęściej odnoszona do chorób wenerycznych („Przymiot albo dworska niemoc”. Oczk. Przym. 1. Li a więc praktycznie miała zakres jeszcze węższy. Zapewne na podłożu tej treści ukształtowało się znaczenie pochodne: symptom, objaw choroby’, z czasem uogólnione na cecha, właściwość*. Świadomość pochodzenia treści wtórnej sprawiała przypuszczalnie, że wyraz pojawiał się przez długi czas tylko w kontekstach, w których była mowa o właściwościach złych, niepożądanych („wada albo jakowaś przymiota zła". Budn. S., Ręcz.; „Stary przymiot w narodzie naszym, iż jaki sam kto jest, rad by. aby tacy wszyscy byli”. Rej. Zw. 83, L). Przełom następuje w XVIII w.; w tekstach tego okresu przymiot z zasady występuje już w znaczeniu właściwość dodatnia', jako antonim przywary; por. „Przywarę narodu naszego szczęśliwym zwrotem w przymiot zamieniał . X. Pam. 6, 348; „Wielkie przymioty rzadko się znajdują bez wielkich przysad”. Zab. 5. 69. L; „Wdzięczność pierwszym przymiotem pięknej bywa duszy’. Zabł. Pojedn. 184, Dor.

Komnata oznaczała pierwotnie izbę z kominem (średniowieczne łacińskie caminata), później zaś stała się uogólnioną nazwą pomieszczenia mieszkalnego. Awans semantyczny wyrazu, nabranie przezeń znaczenia oka-żalu, reprezentacyjna sala w pałacach, zamkach . jest zjawiskiem stosun-

---

Ul

11 —

Roz woj semantyczny