P1070578

kowo świeżej daty; Linde nie uwzględnia jeszcze tego odcienia w , . definicji.

Warto wreszcie zwrócić uwagę na te mechanizmy zmian moliora. _v..... które nie mają odpowiednika w procesach degradacji znaczeniowe! _v-zów Istnieje np. częsta współzależność między zatarciem się _{7 >}v _; etymologicznych wyrazu a polepszeniem właściwego mu tonu u. /._u< j,_nv go Znamiennym przykładem takiego kierunku ewolucji są dzieje- wy. kobieta. W XVI w. była to nazwa obelżywa; charakterystyczne . ie Słownik Staropolski nie notuje ani jednego przykładu je j _UZV(, w tekstach średniowiecznych. Pomija ją także słownik Knapiusza \_a. miast istnieją bezpośrednie świadectwa pejoratywnego zabarwienia wyi zu; Marcin Bielski w satyrze Sejm niewieści pisze: „Mogąć męże p r z , / _N wać żony kobietami, aleć też nie do końca mają rozum sami ' i dal.’, „Męże nas zowią białogłowy, prządki, ku większemu zelżeniu kobietam: zowią”. SN 4. L; Linde zaś określa słowo kobieta jako ..p_;<, wiastkowo wzgardliwie”. O takiej właśnie wartości emocjonalnej decydowała być może żywość skojarzeń etymologicznych kobieta — kob, czyli chlew*•. Swój wyzwiskowy charakter wyraz kobieto zatracił dopiero w XVIII w.; wcześniej oznaczał przede wszystkim ladacznicę Awans emocjonalny i stylistyczny zawdzięcza wyjściu z obiegu swojej podstawy słowotwórczej (słowa kob nie notuje już Linde) i zapewne coraz częstszym użyciom, które starły jego pierwotną barwę.

Podobnie ułożyły się losy przymiotnika rzewny; nie byłby on dziś słowem podniosłym, poetyzmem, gdyby nie wyszedł z obiegu motywujmy go kiedyś czasownik podstawowy rzicieć 'ryczeć’ (por. „Lew rzwiący Ps. PuL. Ręcz.). Dalsza ewolucja semantyczna wyrazu rzewny przebiegała tak samo, jak rozwój treści jego synonimu — przymiotnika rzewliw i (rzewniwy). Z pierwotnej treści ryczący rozwinęły się w nich różne odcienie szczegółowe, np. 'ryczący z gniewu’, a więc 'zapalczywy, zapamiętały'*¹ („Puchacz brzydki, wróg ludziom nieszczęśliwym rzewny”. br Ow. 122; „Par. rzewniwy i mszczący się”. W Nah. 1, 2, L); ryczący z. radości , a więc ochoczy, żwawy'*² („rzewne kroki”. Troć. cyt. L), ryczący z żalu’, a więc szlochający, płaczący’ („Wzowcie niewiast rzewniwyc:.. niech ima. nad nami lamentować”. 3 Leop. Jer. 9, 17, L; „Dziecię roztropne, obyczajne, nierzewniwe". Koch. P. Dz. 119, L) ¹

Dzisiejsze znaczenie reprezentuje odcień u. płaczu. sprawiający, *e ktoś płacze’    ^tywny^; 'pobudzający do

_Wypadek szczególnie skomplikowany stanów razu p*o'" P™¹ hasłem psom znajdujem, u I inT¹! ^7nac”^niowy "y-żfldzo. cielesność, Jurność’ - j _Dr7 .. . ^{y nd}‘'k° definicją: ‘cielesna greckiej psocie równi, zon    ? ¹=

Oni się scudzołożyli, a w domu nierzadn    ^{stydzą sk}- ³⁵²;

5. 7. I- P*>^ta było wiąc synonim, _m zepsu, .^m^ln^W ' ' ‘f*' ^,W' niach tego wyrazu jeszcze wyraźnie i r» v* •^g )^V mnych znacze-czasownika psuć; niekiedy pL« byt    ^

nomor actionis, w znaczeniu 'psucie su, z-psuci^ ( Kto Lj_ą7z3ą _sobie amumeją. magazyny, dopuszcza si, _ich ruiny lub pso*7.) X _Pr. Kor. 1 133, L). bądź na określenie tego. co zepsute’ a'wigc śmieci rzeczy wybrakowanych i wreszcie złej pogody

z gruntu odmienną interpretacją ma inny odcień znaczeniowy wyrazu psota, realizujący się np. w kontekście psoi, kom,, wyrządzić. W tvm uży-ciu Linde interpretuje wyraz następująco: psikus, psia sztuka, psi figiel". Ta sama dwoistość znaczeń powtórzy się w wyrazie psotliwy (1. 'zepsuty’, np. „Starł serca ich psotliwe i odstępujące od Boga”. Leop. Ezech. 6, 9;

2. figlarny : „Psotliwa fortuno, jakie sobie z rzeczy ludzkich igraszki czynisz! Ossol. Sen. 48. L.) i psotnik 1) figlarz’. 2) szkodnik, człowiek, który coś psuje : „Jejmość panna F'ioleta jest psotnicą serca męża mego dla mnie”. Teat. 24 b 41, L.). Wydaje się dość prawdopodobne przypuszczenie, że w wyrazie psota scaliły się dwa homonimy słowotwórcze, z których jeden był derywowany od czasownika psuć, drugi od przymiotnika psi. Dopóki dominowały znaczenia motywowane przez pierwszy z nich, wyraz miał zabarwienie ujemne; z chwilą gdy na plan pierwszy wysunęła się treść 'psi figiel', nabrał charakteru nazwy neutralnej.

Podobny efekt, jak zatrata wyrazistości związków słowotwórczo-ety-mologicznych pewnego wyrazu, może wywołać zatarcie się metaforycznego charakteru pewnego znaczenia, jego motywacji przez treść pierwotną, dosłowną. Basałyk jest dziś wyrazem żartobliwym, o dodatnim tonie uczuciowym. nazwą dziecka stosowaną wówczas, gdy mówiący chce zamanifestować swój przyjazny, familiarny do niego stosunek. Jeszcze jednak w XIX w. był to wyraz obelżywy, o znaczeniu nicpoń'albo człowiek niezgrabny i‘tępv\ 6 tym, że słowo basałyk z pewnością nie służyło wyrażaniu intencji żartobliwych i familiarnych, świadczy definicja Lindego: „człek nieostrugany. przerosły, długi, przy tern na pomiar do tej swojej wysokości cienki jak kiszka, do tego niezgrabny, rozkisły. rozlazły, lej

- m - przykład me ws.yd feby tak, J-jrt*. i* ™    *

u wszystkicn pleców, kiedy inni giną. Pm* ^N

U«

1

Por. jtwinfcc vel kob.". ok. r. 1500, Sł. Stp.; „świni chlew vel kob świni". Wyraz jest pochodzenia niemieckiego (por. współczesne Koben, starsze kole). r..> moiogłczne kojarzenie wyrazów kobieta i kob nie jest jednak bezsporn \^r

.

ⁿ Odcień ten zaświadczony jest w przysłówku rzewno ‘gniewnie’ '.Lew-wy rzewno patrzał” SEBr. Ręcz.).    .

ⁿ Por rzewna 'ochoczo, chętnie': „Przysłać mu obiecał człeka, który mu u-e.....

jak sam zechce, na wszystko odpowie”. Jabł. Ez. C 3. L.    _tt    .

* Por. rzewnić 'płakać': „Wołali, płacząc i rzewmąc, a mówiąc (...)" 1 L*. op i 18, 19; „Plączcie a rzewnijcie wszyscy”. 1 Leop. Joel 1, 5 L-