P1070581

ryku przypomina status wyjątków flcksyjnych typu oczy, ręce, (t,_n, wy itp.

Mechanizm procesów pierwszego rodzaju, sprowadzających sie ,, szerzenia łąezliwości wyrazu w nowo powstałym znaczeniu pora kontekstów, w których dokonała się zmiana — spróbujmy zilust! kilkoma przykładami. Rzeczownik kraj niemal do naszych czasów pował w znaczeniu, które zaświadczają najstarsze teksty pol_s/(v ‘brzeg, skraj, kraniec, krawędź' (por. jego związek etymologiczny , sownikiem krajać, kroić). W tekstach XIV i XV w. można spotkać n' kłady typu kraj ucha („Dotknął się kraja ucha prawego”. BZ l._cv Sł. Stp), kraj odzienia (Ps. FI. 132, 3. Sł. Stp.), w XVI w. pisano ₀ ; . jach ksiąg („Kraje ksiąg jak pozłacać”. Sień. 586, L), w XVIII — ₀ / jach kapelusza („Pierwszy, co kapelusz wynalazł, nosił go biało _m kraje opuszczone”. Zab. 12, 60, L). Nawet w tekście współczesnym ~ rze nowel Jarosława Iwaszkiewicza — trafia się związek kraj sutanny pewne użyty jako element archaizacji („Upadła na kolana przed ojc< _;1 Surynem i ucałowała kraj jego sutanny”. Mił. 135, Dor.). Najczęściej jednak wyrazu używano w węższym, wyspecjalizowanym odcieniu tej treści, mianowicie kraniec jakiejś przestrzeni, jakiegoś obszaru’ (por. kr_a, nieba BZ \^Teh. 1. 9 Sł. Stp.; kraj morza Ps. FI. 138, 8 Sł. Stp.; kraj puszczy BZ Ex 13, 20, Sł. Stp.. kraj góry; „Miasta na Ostatnich krajach góry budowane były”. Warg. Cez. 62, L). w szczególności zaś — granica pewnego terytorium’; Knapiusz np. pisał w swym słowniku: „Kraj świata abo dział ziemi (...)”. W takich kontekstach niemal niepostrzeżenie nastąpiło przejście od treści 'granice’ do znaczenia terytorium wyznaczone tymi granicami, obszar pod jakimś względem różny od ziem sąsiednich ⁶. Początkowo było to znaczenie uwarunkowane frazeologicznie, realizujao się w pewnych tylko związkach, np. kraj ziemi („W ręce jego są wszystkie kraje ziemi”. Ps. FI. 94, 5, Sł. Stp.), wkrótce jednak uniezależniło sie >> i nich. Wyraz w nim użyty zaczął tworzyć nowe połączenia, np. z nazwami narodowości lub z przymiotnikami od nich pochodnymi (już w Biblii Zofii: „Wyszedł człowiek z Betlema Judowa do kraja moabskiego”. Ruth 1. 1, Sł. Stp.). U schyłku XVIII w. właśnie treść starsza, ogólniejsza nabrała charakteru frazeologicznie związanej, „zrosła się” z kontekstami kraj śuńaia, kraj szaty, sukni.

Ciekawą genezę zdaje się mieć nazwa zbrojnego starcia rozstrzygają* ■ go sprawy honorowe — pojedynek. Miała ona w przeszłości ogólne znaczenie 'rzecz izolowana, wyodrębniona z jakiegoś zbioru , które się kon kretyzowało w różnych odcieniach szczegółowych (np. dzik — samiec z\

l&t

jący W, izolacji od stada'. , _h|„_p odrabiał**, . itp). Najczęściej jednak wyr;,/, hyt używam, ■ Z-''""    ^kW,,‘^m

ezcniu przysłówkowym pojedynczo z osohn.' '-amędnika i w zna tknęło się teraz ogółem; pojedynkiem zaś 2^P ° ^tych ma~^

O tym, jak dalece tak, wtórny, kontekstowy odcień moi.

4 |*^CZCma    ***** przykład ewolucji *Lntvc^ej

^eazu szczotek («•**,. W XV w znaczył on jencze 'potomek (por prasl. iędo dziecko ) lub miał funkcje kokktywną potomstwo', np. wolen Jest dać, przędąc, gdzie chcąc, tu podzleć i Jego szczątek” XV w Becz.; „Etiam oretur Deum pro rege n ostro (...) ₇.e wszystkim szczątkiem jego”. Formuły kazań z XIV-XV w.. Ręcz Współczesne znaczenie resztka. niedobitek powstało — jak przypuszcza Jan Los — w związkach W]/bić_t wytracić, wytępić do szczędu, do szczątka \ tj. 'do małych dzieci włącznie, do nogi, nie oszczędzając nikogo’, a zatem całkowicie, zupełnie do reszty'.

Czasownik polec znaczy dziś zginąć w walce zbrojnej’, kiedyś zaś charakteryzował się treścią ogólniejszą upaść, lec’, np. u Staszica: „Wszyscy polegniemy przy twoich nogach; będziemy żyć tylko dla ciebie". Nam.

2, 148, L; z „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych": „Choćby nie chcieli, musieli polegać ze śmiechu". 12. 269. L. Znaczenie współczesne miało zapewne kiedyś charakter kontekstowy, realizowało się w związkach: polec w walce, polec na polu bitwy itp.

Antonimiczna niemal zmiana znaczenia zaszła w czasowniku zbaańć. Aż do końca XVIII w. podstawową jego treścią było znaczenie 'zgubie, zmarnować . Użycia tego rodzaju spotyka się zresztą jeszcze w tekstach z połowę XIX w., np w powieściach Jeża. ..Biedny kon Nu. umieją jeździć ... Zbawią konia ". ..Szkoda by było dziewczyny (...I. gdyby ją zbawił hultaj jaki". \VD 296. Zbawić, zwłaszcza w konstrukcji dwudopełme-niowej (zbawić kogo czego), miało tez odcień tożsamy ze znaczeniem używanego dziś czasownika pochodnego pozbawić („Król ^chC*J. *{2 _w gardła". Bici Hist. 28. Li Nie trać, on żywotność, az do schyłku¹ ™.. tu Słowackiego np „Nic możesz ty mig z łask, swojej *>~dy*a^ . Ballad. 113; u Sienkiewicz, Rany. _w.ruszeme

Ogn. II. 19 Dor ,, kiedy    c-wrobj,

* „OU Władysława zastępy    „W szcząt poxabi:ał Ćen-

uwolnić , ukształtowana \s zwrotacn zua wych dla tekstów religijnych (np. suphkacji).

szczątka zgładzili pamiątkę togo mi^tu .

laurów tak wiele". Chrosć. O w. i-o. u.