P1070588

ką ni¹« nic ńku

Ii prawą ręką robią². Sak. Probl. 110; przypomnijmy tr _z f fiKut "człowiek leworęczny¹ Ta stara, co najmniej szesnastow .

;\¹czka włoska utrzymała się do nnszych czasów tylko w zwrocir \\    ' ^:

;a;>'wno genezę szermierczą: zażyć z mańki ‘zadać cios p¹ , .    '

białą broń z ręki prawej do lewej", a zatem podejść kogoś, znsk

fortelem, podstępem".    ’    ’ ^{/v< l}-•

mianv...-----    _    _v    .. ............-..w r,_!n,f: J™, n

zostawić na pastwę losu — nie kojarzą juz wyrazu pastwa z pa przypisują mu znaczenia "pokarm, żer", całkowicie żywotnego w XIX w. („Pastwa dla trzód jest bogata”. Konopn. Balcer 100 n ,

Nie zawsze oczywiście proces utrwalania się wyrazu w określ,! kontekstach wiedzie do jego całkowitej desemantyzacji Częściej _znv, , się tylko motywacja jego treści, wysuwa się na plan pierwszy inna i. minanta. Zmiany tego typu zilustrujmy kilkoma przykładami Przymiotn, śledczy, występujący dziś głównie w związku z terminami prawniczym (postępowanie śledcze, areszt śledczy, sędzia śledczy) ma znaczenie ^r/wi zany ze śledztwem’, choć historycznie był motywowany przez czasownik śledzić i znaczył "uważny, badawczy" (np. „Sekretarz miał w ki,

Użytkownicy polszczyzny, posługując się całościowo przez siebj, ianymi związkami: paść czyjąś pastwą, wydać, rzucić co na czyjąś'_}>n staicić na pastwę losu — nie kojarzą już wyrazu nastwn •,    .

szeni kilka rubli ukrytych przed śledczym okiem małżonki”. Tvg Ilustr 147. 1870. Dor.; „Porucznik (...) śledcze oko zwrócił na niego”. Skarb Starosta 20. Dor.; ..Z tym w oczach wyrazem, który można nazwać śledczym'' Jeż, \VD 250). Ogólnie więc można powiedzieć, że stabilizowanie się słowa w pewnym kontekście sprzyja zatarciu jego związków semantycznych z podstawą słowotwórczą, a więc procesowi jego leksykalizacji. W rezultacie zaczynają w jego treści dominować cechy drugorzędne, wtórne, właśnie „konsocjacyjne”. Na przykład przymiotnik poczesny "godny czci szacunku’⁴⁰ utrwalił się przede wszystkim w połączeniach poczesne miejsce, poczesna pozycja i w związku z tym nabrał treści "pierwszoplanowy, wysunięty na czoło’. Wyraz krzaczasty pojawia się dziś niemal wyłącznic w kontekście rzeczownika brwi, zyskując w tym związku odcień bujny, rozrośnięty", niewątpliwie wiómy i drugorzędny wobec pierwotnej treści "obfitujący w' krzaki’, porośnięty krzakami’, ‘pełen roszczek’ — jak pisz. Linde. Jeszcze wryrażniej proces wysuwania się na plan pierwszy odcieni semantycznych warunkowanych otoczeniem slowmym, w którym stopniowo krzepnie wwraz, można zilustrować przykładem przymiotnika rzęsisi ; Był on pierwotnie motywowany rzeczownikiem rzęsa, w jego starszym,

BM^Cjlgym '^naCZ; ^m''    ozdoby ww,.

(..Posag obiecują jakiś tam rzęsisty f,.L •    ~ ^{1 znac7}*y* ****/

’• Pot ieJ 194 L _n,._r    ,    ^25; tutkami otoczony

tzęjrwto spódnico, rzęstrte oiwietlen\o\ T - ^'^Z*¹⁰** ***** ^r«Hktowo związki v kontekstach „rzęsiste lasy” (Paszk I), !"..-°^^rpilonych 7w^^aeb. np. mać)" (Kras. Podst 2. 11 rw \ a, .    . .    -™**¹*!* kielichy (speł-

fpdcń “obficie występujący ,_v VX’\TJ?','T^V' ”** ^M do*'“* częsty . Takt, właśnie tr. ścią charakteryzuj**    ~ "**' ^bu>“*-

do dziA Używanych, np    |_2F    .    . ‘ ^{5 m;otmk w zw}«l*k*cb

°    , 1:    •    •    V    ^r2<*^mtV d«?«cz, rzęmte braioa.

‘ ^UkSZtaU0W0n^ «« wtórnej treść; zaszh w użycUch '^wyrażenia "“ ^. ^acz.ccRo kiedyś na lew, .trony, od lewej stron--’

Pan Michał Wołodyjowsk, udzielał takich np rad szermierczych-. Z*, żdżoj zawsze- od lewej, bo tym sposobem ściRanemu niezręcznie cię przez konia Sięgać, a ty ro masz. na odlew”. (Wolod II. 63), bohater powieści T. T. Jeża „odziez swą wejrzeniem obrzucił, przylgniętą do nie) od muru eateeaystcsc palcami na odlew strzepnął” WD 329 Niemal regularne wystę-powanie wyrażenia na odlew w kontekście czasowników uderzyć, trzepnąć. machnąć, grzmotnąć itp. doprowadziło do przewartościowania jego treści Zyskało ono mianowicie odcień z rozmachem, nie wybierając miejsca ciosu’; zatarła się natomiast całkowicie jego pierwotna motywacja przymiotnikiem lewy. O tym, że cecha kierunku uderzenia nie odgrywa już żadnej roli w jego treści, świadczy wymownie następujący przykład: ..[Wiersze Franciszka Zabłockiego] są namiętne i zuchwałe, konkretne i aktualne, uderzają wprost, na odlew, bez pardonu". Kott. Oświeć.

59. Dor. Wc współczesnych kontekstach wyrażenie na odlew występuje też jako bliskoznacznik związków ze wszystkich sil, z całej mocy, np. „Grzmotnął na odlew, z całych sił. w ten nienawistny pysk”. Zeg. Zmory 470, Dor.

Zmiany mniej radykalne mogą polegać na zatracie przez wyraz treści dosłownej i na jego utrwaleniu się w odcieniach metaforycznych, narzucanych przez nieliczne juz. nadal żywotne jego połączenia z innymi sto-wami. Padół oznacza! kiedyś bardzo konkretne, ..terenowe realia, do), dolinę, rozpadlinę, wąwóz itp. (..Droga szła przez glęl*>ko doły" Konopn. Now. III. 57; „Padół, który w głębi rzeka”. Norwid Now 170. Dor); stopniowo

niemal wyłącznie w tekstach sakralnych (-iems i    ezystencji miej-

placzu) i w rezultacie nabrał treści miejsce doczesnej egzystenep. mi

see wygnania z raju’    konkretnego do treści niejako symbo-

Podobni, ewolucję: od znać ^    ^ _synonim nory. legowiska lub

licznej przeszedł wyraz pielesz ^P _owmka u Potockiego; „Naszczwali gniazda (przypomnijmy uzyc    wytrząsłszy skryte dotąd ich pie-

żubrów, lwów. dzików, lampartów (-). W™*    7

183

1

   Rzeczownik pastwa miał jeszcze dwa inne odcienie — czynnościowy ; ^{J 1} ; i skonkretyzowany “pastwisko", np. „Tam zwierzęta się pasą na pastom

tych” Paszk Dz 124, L.

2

•    W dawnym znaczeniu wyraz łączył się przede wszystkim z nazwami " wymi. np. „poczestny mąż”. Smotr. Apol. 81, L; „pocześni starce". Karp Psalm Dor. itp.