P1070589

Icsre". Syl. 269; Dziko do takrocznego pielesza gęś leci”. Pocz 3₀₉ później utrwalony w znaczeniu ognisko domowe', dom rodzinny* _d'., stałemu występowaniu w kontekstach wrócić do rodzinnych pj< v opuścić rodzinne pielesze itp.

Jako określenie o treści konkretnej był kiedyś używany przymiot,-: płonny, znaczący bezpłodny, jałowy* („Gdy jest płonna rola albo* ał, Haur. Sk. 23; „Drzewa płonne, bez żadnego owocu”. Cresc. 374 i , _M'‘ , on jednak również znaczenie przenośne próżny, daremny*, _a w _nun nie ograniczony zakres łączliwości (np. „Język pochlebców płonny Koch J. Ps. 6; „Mowa niepłonna, nie loda co mówi". Cn. Ad. 5i« \ dziś skostniał w kilku zaledwie frazeologizmach (płonne nadzieje, mar , nia).

Treść 'płynny, gładki’ zyskał w kontekstach potoczysty język, potoczysty styl przymiotnik potoczysty, kiedyś mający odcień konkretny *tocza< _v się. łatwy do toczenia*, np. „Artyleria potoczysta”. Jak. Art 2. 45‘> „kształt okrągły i potoczysty" Zab. 2, 22, L.

Już tylko dla omówienia wszelkich możliwości związku między modyfikacjami łączliwości wyrazu a zmianami jego funkcji semantycznej wspomnijmy o wypadku braku reakcji treści danego leksemu na bardzo nawet radykalne ograniczenie zasobu jego połączeń słownych. Stabilizacja wyrazu sążnisty w kilku zaledwie frazeologizmach nie wywarła żadnego wpływu na jego tradycyjne znaczenie 'bardzo długi ⁴¹.

Oba typy zmian nazwanych na wstępie „kontekstowymi”; „uwolnienie ' wyrazu ze związku, w którym nabrał swoistej treści — i przeciwnie: jego zrośnięcie się z otoczeniem słownym w nową, całościową jednostkę semantyczną, przeciwstawiają się swym mechanizmem procesom, u których podłoża leżą związki asocjacyjne jednostek leksykalnych, tj. przeobrażeniom paradygmatycznym.

Analiza zmian znaczeniowych, którym podlegają wyrazy jako składniki grup i kategorii leksykalno-semantycznych, nasuwa na wstępie problem ogólniejszy; chodzi mianowicie o ustalenie, czy istnieją takie przejawy procesów* ewolucyjnych w zakresie słownictwa, które wyraźnie przemawiałyby za jego systemową organizacją. Otóż wydaje się, że za fakty tego rodzaju można uznać następujące zjawiska;

1)    zmiany szeregowe składników poszczególnych ugrupowań leksykalnych.

2)    paralelny rozw^fój znaczeniowy jednostek pozostających w bezpośrednich relacjach (synonimów, antonimów, słów genetycznie pokrewnych).

⁴¹ U Lindego hasło to jest ilustrowane cytatami sążeniste ramiona, sązen srerzydia itp., Sloumik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego podaje i>-/ kuidy dziewiętnastowieczne sążniste zwierciadła, sążnisty chłop, sążnisty raj>> Dziś wyraz w tym samym znaczeniu na rdzo długi* jest używany :ue:nal :*^ł * ‘ me w kontekście sążnisty list, sążnisty artykuł.

m

_r tendencje,' do wtórnej motywu*.u

I s-winzki systemów i suty .....CTl’³"™!^; **"“*". któt* wrwaly

4* ideolORioztiy charakter _zmi(._z    ^r" holowanymi,

Spoiró.1 wymienionych pry.hpJIT ‘ ^pr"'^,>hra*c_n posunięcia szeregowe,I-    “>""**"*1 ^d^™-łono i °pW„

^aonirni. zn ! lub pewien Wycinek ^i.    ’ Ujmują one całą grupę

jednego * Ich elementów powodu,, " ""*^mowc«⁰ Wyjście z obiega jego funkcji przez, wyraz „sąsiedni- _któr7 *°"’^p,'^risacy)nc - przejęcie czeniu zostaje zastąpiony p_r7A,_{z mn} . J * *^ol'^{n w sw}yn> dawnym _Zna-W rezultacie jakaś jednostkowa zmima 'f®⁰ “'"'Ko ugrupowania Spróbujmy zilustrować to zjawisk,, której^    P™*™**-

tychczas na materiale łacińskim i „„kim ^han“^m, “»l>»wano do-

Nazwa czysio liczba, ilość, suma /an. en . przykładami polskim: charakter przestarzały; świadczyłoby „ tym '|e “użT ^X’^{V XV} * tach religijnych, które stanowiły "prze, •, _z czi t ,^Wyłąc,!nM' ^w u'^k3~ rów^,J. W tekstach świeckich, prawmczych 11'''    ~•

liczba, który ostatecznie wyparł swego starszt o i ^P'? ^r'^^ularni" *T^r“

XV    i XV, w Rzeczownik liczi.......5

•obliczan.e, obrachunek \ był więc nie tyle synommem czyste ,le wym-jem z tego samego pola semantycznego. Wskazywałaby na to zresztą możliwość .eh bezpośredniego zespoleń,a stosunkiem nadrzedno-pod-rzędnym. np. czysto liczby („Paki, jest mniejsze czysto liczby ( BZ Ex. 12, 4; „(...) a tak ich w czysło liczby podwoisz”. BZ Deut. 19, 9, SI. Stp*)» związek ten znaczył prawdopodobnie .suma wynikająca z obliczenia . Słowo liczba, zyskawszy treść przedmiotową, juź u schyłku

XVI    w. wyzbyło się odcienia czynnościowego liczenie¹’ (Linde nie cytuje przykładów późniejszych). W roli nazwy czynności zastąpił liczbę początkowo wyraz tik („Dziejopis niegdyś cnót waszych likiem potomność

^u Slotomk Staropolski dokumentuje użycie słowa czysło niemal wyłącznie cytatami z Biblii i obu psałterzy: Floriańskiego i Puławskiego, np. „Zliczc. wszystko czysło synów izraelskich". BZ Num. 262; ..Zjawion uczyń mnie go>podme. koniec mój i czysło dniów moich”. Fi. 38. 6; por. takie frazeologizmy bez czysło. nad ery-slo *bcz miary” („I szli są synowie izraelscy, sześćset tysiąców mężów pieszych, a lud zmieszany z nimi wyszedł przez czysta". BZ Ex 12, 38; „Dziwy twoje rozmnożyły się nad czysło". FI. 39. 8). jemu me jest czysta 'jest niezmierzony, niezliczony („Wieliki pan nasz i wiclika moc jego. a mądrości jego nic jest czysta". Ps. FL

146, 5).    ,    . . Ł -u I

« Por. np. „Ku jegoi przy sciu wszystcy ludzie wstać imają z cuły swoimi l ogr-nić imają od uczynków swoich liczbę”. MW 114 a. SI. Stp.^; .Xagfl Pisać, liczby i grammotyki”. Sk Żyw. 2. 145 L SzczeRóta.c i>-wotny,    _:

daje, był odcień 'obrachunki finansowe : ..Kroi chcuil    _v ‘ * _Budn*

swymi, a gdy ją poczynał znosie, jeden mu zosuł dłuzen d.    _Ł

Math 1H    pUywał sluae iż mu liczby me uczynił . Gorn. Wl. łv-ł. u

nie czynnościowe iłowa liczba realizowało się też

‘być liczonym*. icztąć liczbą 'dokonać obliczeń poW spra-samknąć rachunki' i w związkach przenośnych <tać komu l.czbą . c.epo    sp

wę”, no liczbie zostać być dłużnikiem, mleć zobowiązania .

185