P1070591

& :wa treść ‘spowodować zwłokę, zatrzymać” (..Hipolita męczennika

bylogo do Rzymu (..) przy sobie zabawił’*. Sk. Dz. 115. L.). której v • Odpowiadało znaczenie jego rzeczownikowego derywatu zabawa: ..p_U(i. wszystkie roboty podległe są zabawom i zawodom”. Dynr. Grodz :*fio Dałem kasztanowi twemu obroku i stąd zabawa poszła”. Jeż. Wf) 20:: ‘zwłoka’. Z treści tej rozwinął się odcień zatrudnienie^ (..Aby m, nałazł mkt w państwie próżnujący*, tak chłop, jak szlachcic. lec'z x;,b., . mający *. Star. Vot. E b; ..Księża musieli pilnować katechizmu ; insA zabaw które należą do ćwiczenia i nawTaoania ludzi”. Boter. 4 170 ParaJelnie do tego znaczenia rzeczownika ukształtowała się treść przyj tnika absorbujący zatrudniający’, np. u Kromera — „długo zabaw, wojna” 664. L. (por. s. 54) lub ‘zajęty, zatrudniony, zaabsorbowany o, winien mahometanin pięć razy modlitwy swoje mówić (...), a kiedy za bawny. tedy przynajmniej rano i wieczór”. Star. Dw. 61. L.

Dalszy rozwój semantyczny wszystkich trzech wyrazów następu-, także niejako równolegle; uległy one mianowicie dw*u kolejnym zmianom zwężającym. W wyniku pierwszej czasownik zyskał znaczenie 'zaint* r« suwać (się) czym. zaangażować (się) w czym’, rzeczownik — odcień 'zaint. resowania' (. Karał go o niektóre na próżnych i świeckich rzeczach zabawy” Sk. Żyw 2. 325. L). przymiotnik zaś utrwalił się w treści ‘internujący* (np. u Staszica: „Człowiek uczony, zacny (...), w konwersacji zabawny” Dzień. I. Dor.). Po dokonaniu się drugiej czasownik znaczył 'rozerwać się. oddać igraszkom\ rzeczownik — ‘rozrywka , a przymiotnik — wywołujący rozbaw*ienie‘.

Paralelizm zmian podstaw*y i derywatu wydaje się rzeczą tak naturalni, i niejako konieczną, że ma niewnelką wagę dow*odową, gdy chodzi o ukazanie ewolucyjnych przejawów systemowości słownictwa. Warto więc może po pierwsze zaprezentować taki przykład ciążenia systemu w dziedzina zmian semantycznych, który dotyczyłby wyrazów związanych relacja mniej bezpośrednią, po drugie — udowodnić, że rozwój paralelny bynajmniej nie jest udziałem wszystkich par złożonych z podstawy i derywatu Za ilustrację faktów* pierwszego rodzaju może posłużyć ewolucja znaczeniowa czasownika postawić. Jednym z jego znaczeń, żywotnych j«z< w XIX w., była treść umieścić kogo gdzie, zainstalować w jakimś pomieszczeniu*. np. „Mało kto tam bywa. nie mają gdzie postawić g<>*^r:a bo sama księżna i w*szyscv mieszkają w oficynach”. Was S. Przyp -1-: Postawiono mnie w gościnnym pokoju”. Krasz. Pam. 99. Dor. Zanik t« odcienia u schyłku XIX w*, był procesem paralelnym względem zatrat żywotności czasownika stanąć w^r znaczeniu zatrzymać się gdzie na postu,.

na pobyt **. która nastąpiła w tym samym okresie.

^;t „Dobrodzieju! Jużże mi tego me Odmówisz, żeby* u mnie stanął: miejsca dosyć, prócz dworku oficyna 1 stajnia wygodna*’. Sienk. Wołod I. .St.i u £°z* w hotelu, nim się znajdzie stałe mieszkanie”. Mick. Listy II. 325. IX>r

f^na\ podczas gdy

i Równoległość zmian scmamycznvcV _nic j?^sl )^nk l^u* wspominaliśmy ” ’ ''‘"^{w 7}widnych słowotwórczo niejako rozwoju słów togo rodzaju __ Jw, ^0bok l*^ku>" *™poweg<> świadczone są. nio mniej chyba lu /n. J P°lskieg© słownictwa za-poszczogólnych formacji. naruszała,. i ^,JT*^yk,tdy indywidualnej ewolucji IBUUUWmfc palba jest np u/vJnr ..‘ ^ZW}^ąuk semantyczny z podsta-

ⁿP używany wyłącznie w znaczeniu strzela-

•Kelać’**; inny z kolei jog_{0 d};._rywal ** I™¹* ^wUin;e zatracił treść człowieka palącego papierosy. f«,_k * ,_tn . _ ^aCz ~~ ¹⁰    *^,6wni« nazwa

tylko, wyspecjalizowanego odcieni nodst^²¹¹? °ⁿ “^{tem do Jodrw}*«⁰ istniała między nimi całkowita odpowudnir^’ 'm ^{tymc2Mem dawnteJ} Wódki". L. — palić wódkę Godz • -V    ^{WmOW1 (pOT}* ^palacz

i*™¹™’    ”*!™» .

Uc — palba — palacz — zatraciły więc charakter regularny Analiza podobnych przykładów wskazuje na to. że wśród zmian para-dygmatycznych należałoby wyodrębnić dwa typy przesunięć. Pierwszy stanowią przeobrażenia całkowicie żywiołowe, rujnujące pewne ustabilizowane relacje w systemie leksykalnym; dru_Rl — zmiany, w toku których ujawniają się wyraźne tendencje Ideologiczne, np. dążność do wzrostu precyzji poszczególnych elementów, do usunięcia potencjalnych źródeł dwuznaczno.se; wypowiedzi itp. W procesach drugiego rodzaju zaznacza się udział świadomości użytkowników języka, przejawiający się chociażby w wyborze pewnych środków i unikaniu innych. Podział przeobrażeń semantycznych na zmiany świadome 1 nieświadome, wprowadzony przez F. Schrodera i uznany w Semazjologii Kronassera za całkowicie nieprzydatny ³³, w tym przynajmniej zakresie zyskuje swoje potwierdzenie Sprawdzają się też w kategorii przesunięć paradygmatycznych ogólne prawa rozwoju semantycznego sformułowane przez J. Baudouma de Cour-tenay (por. s. 22). Zmiany żywiołowe, nieświadome istotnie się sprowadzają — tak jak to zakładał autor Charakterystyki psychologicznej języka polskiego — do izolacji wyrazu z typowych dla niego dotychczas związków motywacyjnych, tj. zależności od podstawy słowotwórczej czy

Ogólnej — od wyrazów genetycznie pokrewnych.

Rozpatrzmy teraz z kolei kilka przykładów nic paralelnej. jednostkowej ewolucji składników paradygmatów słowotwórczych. Stopień    nie

zgodności wyrazów niegdyś związanych wyrazistą nacją " ™ -semantyczną może być oczywiście rożny: od nieznacznego ..rozsumcca

™    iw V**..*-.....-    - „„iołlłinh f nazwami OITHU    ——i

ko wówczas, gdy występuje on w    j_vpu palie (wypalić) c    użyte np.

wucalic z dubeltówki)', natomiast połączenie t 1 P«

przez Sieroszewskiego, jest olwcnw    ^ plogie. Heidelberg 1952. *. &

m Por. H. Kronasser. Handbuc 1 aer ot u

«Znaczenie to charakteryzuje ie«ae    myd.i£kmp.

189