P1070592

ich znaczeń a* do całkowitego zerwania związku między nimi. St,, .,,

\vo najmniejszy rozstęp znaczeniowy wyrazu podstawowego i d_fMy„ zarysowuje się wówczas, gdy słowo pochodne, zachowując zasadj treść „odziedziczoną*' po podstawie, nabywa w toku swej dalszej ₀\v , pewnych dodatkowych, uściślających cech semantycznych. Na _1)r przymiotniki odrzeczownikowe, mające początkowo treść relacyjną! zany z po pewnym czasie podlegają procesowi ujakościo\vi< nia s mienny znac*zvł jeszcze u schyłku XIX w. 'związany z sumieniem •« ogólnikowa relacja została następnie sprecyzowana; przymiotnik n.ii. treści 'kierujący się sumieniem', a więc 'uczciwy, rzetelny*. Analog proces uściślania znaczeń dokonuje się zresztą i w przymiotnikach ode sownikowych; stosowny był dawniej semantycznym ekwiwalentem im słowu biernego stosowany ** („Nie dość jest mówić obszernie, choćby i brze. jeśli mówienie nie jest w czasie, jeśli nie jest stosowne i do u co mówi, i do tych. co słuchają”. Kras., cyt. WD Jeż 233). Następnie \w raz nabrał odcienia potencjalnego dający się zastosować, możliwy do stosowania*, który stanowił punkt wyjścia jego nowej, jakościowej ir. > 'właściwy, należyty* (stosowny strój).

Omówione przykłady łączy pewna cecha wspólna: we wszystkich f keja semantyczna podstawy została nie zmieniona, modyfikacjom natomiast podlegała treść derywatu. Dotychczas była mowa raczej o przeobrażeniach nieznacznych, sprowadzających się do uzupełnienia treści wyrazów pochodnych cechami dodatkowymi. Za przykład ewolu. radykalniejszej mogą posłużyć dzieje przymiotnika pocieszny. Pozostawał on w ścisłej zależności od wyrazu pociecha; obu znaczeniom rzeczownik uczucie radości* (np. „Spólnych pociech w szczęśliwym małżeństwie zażywali¹*. Falib. Q. 3, L; „Z pociechą zapatrywał się Pan Podstoli r.a swoje (...) łany”. Kras. Podstoli 3, Dor.) — i 'pocieszenie, ukojenie odpowiadały analogiczne treści przymiotnika: 'radosny, budzący radość’ (j antonim słowotwórczy niepocieszny znaczył smutny , np. „fortuna nu pocieszna”. Warg. Wal. 129, L) oraz pocieszający, krzepiący'. W tym odcieniu używano wyrazu bardzo długo, co najmniej do schyłku XIX w („To. co sam o jej kokieterii mówiłeś, dla przyszłego małżonka nie bard/ pocieszne". Mick. Listy I, 413—414; „Zapewne mi przynosisz jaką wi< pocieszną?” Słów. Kord. 268, Dor.). Przesunięcie centrum znaczeniowej" które stopniowo następowało w użyciach przymiotnika pocieszny (od va'*-czenia przynoszący radość*, poprzez odcień przejściowy umiejący rozb *-

^M „Przypominał sobie czasem Nastusię; wtedy dla zagłuszenia sumionnj > sów dawał znak swojej pamięci (...)”. Choj. Alkh. I, 236, Dor.; „Przedmiot chama jego otaczała nieprzystępność sumienna ”. Jeż, WD 222.    .,,_ov

^u Z tej treści wywodzi się odcień 'relatywny, względny , w łase. w w XVIII w. „Cena pieniędzy nie jest rzeczywistą, tylko stosowną, odmienia m kilkadziesiąt lat. Stosowna cena pieniędzy do rzeczy zniżą się, a stosowna do pieniędzy idzie w górę”. Staś. Przestr. 159, L.

wit‘". ** ^do ***& 'Śmieszny komicy,

łujący uczucie wesoło^ / domi,-s_/kV'iI '^<ł**^{6b nłe} ““nteraoBy; wywo-jego wici * podstawą pociecha.    “każenia*) zerwało całkowicie

W ten sposób powstają _par,_{r s}f <(}

gwiązku słowotwórczym, któremu jodnak r ^ V‘^{Ch n}*^d*^{1 w} ^Trazlstym zależność semantyczna, np opoz_V« ... n₀! °?^P°^Wiad*    wspólny stosunek znaczeniowy ł »< / „ _v t    ^{r ant}°nimów. Asymetrycz

nie ma charakteru pierwotnego Jyiy ^godziwy i niegodziwy HŁaJ-cgul^, . negacjo .'_{mil w},._ra7"    ^{mUł ,refc}

Bp? (...) światła było mało. , _u, n,eg^«o" Krasi

•"*»* ■ 7TT⁵'*

SŁ^{d    Hl} •" ⁷ⁿⁱ" ^r!,tomiast tworzyły one regularną opozycje

anton.rn.caig zarówno wtedy, gdy występowały w znaczeniu lad

Jęki- nieład, nieporządek’«. jak wówczas, kiedy miały treść władza WBłaStam. i brak władzy, anarchia’«. Odpowiednio* związków ,ło-wotwórc/ych i semantycznych obu wyrazów została naruszona, gdy nierząd ustabilizował się w znaczeniu wtórnym, o c harakterze początkowo eufemistycznym: rozpusta prostytucja'.

Prosta przeciwstawność łączyła takż< kiedyś rzeczowniki cnota i niecnota; stąd częste ich występowano w antytezach, przysłowiach itp.; por. „Milsza mi z cnotą chudoba niżli z niecnotą ozdoba". Koch. J. Dz. 298; „Niecnota podli, cnota ludzi większy". Mon. 68. 175. L. itp. Więź tę zerwało dopiero wysunięcie się na plac. pierwszy skonkretyzowanej treści rzeczownika zaprzeczonego: człowiek nieenotliwy. gagatek’.

Zmiany znaczeniowe ci erywatu — to najczęstszy, choć nie jedyny powód naruszenia odpowiedniości związków strukturalnych i semantycznych w paradygmatach słowotwórczych. Zdarza się, że członem za howu-jącym tradycyjne znaczenie jest właśnie wyraz pochodny, a modyfikacjom podlega treść podstawy Przymiotnik wdzięczny utrzyma! się w dwi odcieniach: 'zobowiązany komu za co* i sprawiający mile wrażenie jącv\ wdzięk natomiast występuje obecnie tylko w treści pa^J względom drugiego z nich; stosunkowo -s wczesn.e za.racU £-» •tóWność („Bierzesz dobrodziejstwo, miej te wdzięk . Góm. Sen. 13-

był

Tp_or. „₂ powolnymi powolny, .J-*"*    ^ ^    ^

~/ł wszystkim pocicszn> J*‘^{nł 1}‘; “."'nochod/. .i orzeł    nidkw

czowmk nierząd oznaczał beziaa. cna h    .^banale".

rząd”. Dwoi . D 4, L.    . _meVmd w obradach sejmowych i w rr>

» „Wszędzie pełno użalen na merząa *

Szajn. Szkice III, 305, Dor.

191