P1080828

WWOWAP/ENIE: WSC f K>»> 1 ^    ^{IH1 l l:NI/MU} ^

...... p-fic/uło bronić przed chrześcijańskimi czy gnostyckimi oponentami,

_jcdnak sami. pod względem języka czy formy literackiej, w n.e mniej. </vmstopniu stanowią część greckiego milieu. Na dzielonym teraz z nowymi formacjami podłożu, hellenizm stał się niemal synonimem konserwatyzmu j wykfystalizowal się w dającą się Określić doktrynę, w której cała tradycja pogańskiej starożytności, zarówno religijna, jak filozoficzna, została ostatecznie usystematyzowana. Jej zwolennicy i przeciwnicy żyli wszędzie, tak ze pole bitewne rozciągało się przez cały cywilizowany świat Lecz wzbierająca fala rciigii pochłonęła myśl ..grecką” jako taką i zmieniła jej charakter: świecka kultura hellenistyczna stała się wyraźnie religijną kulturą pogańską zarówno w obronie przed chrześcijaństwem, jak i z wewnętrznej konieczności. Znaczy to. iz w epoce powstawania rciigii światowej sam hellenizm stał się rodzajem wyznania. Tak właśnie Plotyn, a w jeszcze większym stopniu Julian Apostata, pojmowali swą helleńskość, tj. pogańskość. która w ncopla-tonizmie ustanowiła rodzaj kościoła z własnymi dogmatami i apologetyką. Skazany na zatracenie hellenizm stał się na własnym rodzimym gruncie sprawą szczególną. W tej godzinie swego zmierzchu pojęcie hellenizmu zostało zarazem rozszerzone i zawężone. Rozszerzone tak dalece, żc w sytuacji ostatecznego osaczenia nawet czysto orientalne twory, jak religic Mitry czy Attisa. wliczane były do tradycji hellenistycznej, która miała być broniona; zawężona o tyle, ze cała sprawa stała się sprawą partyjną, sprawą partii tracącej coraz bardziej na sile. Jednakże, jak powiedzieliśmy, cała walka rozgrywała się wewnątrz struktury greckiej, to znaczy w obrębie jednej hek leńskicj kultury i języka. Jest to okoliczność na tyle istotna, żc zwycięzca i spadkobierca w tej walce, chrześcijański Kościół Wschodni miał zostać w przeważającej mierze Kościołem greckim: nawet w tej porażce ducha klasycznego zatriumfowało dzieło Aleksandra Wielkiego.

Cztery etapy kultury greckiej

Możemy zatem wyróżnić cztery historyczne fazy greckiej kultury: 1) przed

Aleksandrem. jako klasyczna faza kultury narodowej: 2) po Aleksandrze,

c tonizm jako kosmopolityczna kultura świecka; 3) późny hellenizm, jako

pogańska kultura religijna; wreszcie 4) hizantynizm jako grecka kultura

[^{/L ll,}'‘ ^{S a}' ^{Przcjfcie 0(1} fa/y pierwszej do drugiej tłumaczy się głównie

ZZ°^mCl^nym rOZW°^{jCm grCCkim}- ^{W ra/ic dru}S^lci (300-1 w! przed Chr.) a grei tego reprezentowały wielkie, konkurujące ze sobą szkoły filozo-

ficznc. Akademia, epikurejczycy, a przede wszystkim stoicy, chociaż jednocześnie postępowała synteza grccko-oricntalna. Przejście do fazy trzeciej, zwrot ku rciigii starożytnej cywilizacji jako całości, a zarazem ku greckiemu rozumowi, był dziełem sił z istoty nicgreckich. które mając swe źródło na Wschodzie, wkroczyły do historii jako czynniki nowe. Pomiędzy okresem panowania świeckiej kultury hellenistycznej, a końcową defensywną postawą późnego hellenizmu juź. o charakterze religijnym, leżą trzy wieki rewolucyjnych ruchów duchowych, które to przekształcenie wywołały. Wśród ruchów tych wybitne miejsce zajmuje gnostycyzm. lecz jest to temat, do którego przejdziemy w dalszej kolejności.

B. ROLA WSCHODU

Zajmowaliśmy się dotychczas rolą strony greckiej w procesie łączenia Zachodu ze Wschodem, a czyniąc to wyszliśmy od wewnętrznych warunków wstępnych, które po podbojach Aleksandra Wielkiego umożliwiły kulturze helleńskiej stanic się cywilizacją światową. Warunkom tym musiały rzecz jasna odpowiadać pewne wstępne warunki po stronic orientalnej, które wyjaśniają rolę Wschodu w tym związku — są to jego pozorna lub rzeczywista bierność, uległość i gotowość do asymilacji. Samo militarne czy polityczne podporządkowanie nie wystarczy do wytłumaczenia biegu zdarzeń, jak tego dowodzi historyczne porównanie z innymi podbojami terenów, na których istniała wysoka kultura, i gdzie dość często zwycięzca ulega! w sensie kulturalnym pokonanemu. Możemy nawet postawić pytanie, czy w głębszym sensie, lub przynajmniej częściowo, coś takiego nic zdarzyło się w przypadku hellenizmu. Lecz tym, co z pewnością najpierw rzuca się w oczy, jest wyraźna przewaga strony greckiej i to właśnie określiło przynajmniej formę wszelkiej przyszłej kulturalnej ekspresji. Jak zatem wyglądał świat orientalny w przededniu podbojów Aleksandra i co tłumaczy jego uległość wobec ekspansji greckiej kultury? A także w jakim kształcie w nowych warunkach hellenizmu przetrwały i wyrażały się siły rdzennie orientalne? Albowiem ten wielki Wschód, ze swymi starożytnymi i wspaniałymi cywilizacjami, nic stanowił rzecz jasna po prostu obojętnej materii dla greckiej formy. Na oba pytania, na to dotyczące warunków poprzedzających, i to dotyczące sposobu dalszego istnienia, jest nieporównywalnie trudniej odpowiedzieć, gdy pytamy o stronę orientalną niz gdy robimy to w przypadku strony greckiej. Oto przyczyny tego stanu rzeczy.