P1080830

wsc:»ió» / /-ach^ w pohik iiku-KNI/mu _

W dodatku asyryjskie i babilońskie praktyki ckspairiacji i przesiedlania - ImtA podbitych narodów, lub dokładniej ich wiodących pod względem spo-kxvnvm i kulturalnym warstw, unicestwilysily kulturalnego wzrostu na wielu obszarach oddalonych od starych ośrodków. Często los ten spotykał narody pod względem kulturalnym młode, które dopiero miały rozwinąć swoje możliwości ~ Ceną. jaką władza centralna zapłaciła za możliwość sprawowania zdobytej w ten sposób imperialnej władzy, było wyschnięcie możliwych źródeł własnego odrodzenia. Niewątpliwie jest to jedna z przyczyn wspomnianego wcześniej odrętwienia, w jakie zapadły stare ośrodki: łamiąc narodowe i regionalne siły życiowe na terenach królestwa, same niejako otoczyły się pustynią t w łych warunkach wyizolowany szczyt władzy pozbawiony był dobrodziejstwa jakichkolwiek odmładzających wpływów, które mogły pochodzić z dołu. Tłumaczyć to może częściowo stan paraliżu, w jakim pogrążony był Wschód przed Aleksandrem, i z którego wyzwolił go ożywczy powiew ducha helleńskiego.

Początki synkretyzmu religijnego. A jednak ten sam stan rzeczy zawierał również pewne warunki pozytywne dla roli. jaką Wschód miał odegrać w epoce hellenistycznej. Nic chodzi tylko o to. że panująca bierność, nicobcc-nośćsił świadomego oporu ułatwiły asymilację. Samo osłabienie ściśle lokalnych aspektów rdzennych kultur oznaczało usunięcie wielu przeszkód na drodze do ich zlania się w szerszą syntezę, a tym samym umożliwiło zrośnięcie się tych elementów' we wspólnym pniu. W szczególności wykorzenienie i przesiedlenie całych populacji miało dwie ważne konsekwencje. Z jednej strony wspierało ono oddzielanie się treści kulturowych od ich rodzimej gleby, ich przekształcenie w możliwą do przekazywania abstrakcyjną formę nauk. a więc ich udostępnienie jako elementów kosmopolitycznej wymiany idei - takich elementów, jakie mógł wykorzystać hellenizm. Z drugiej strony wspierało przcdhellcński jeszcze synkretyzm. zlewanie się bogów' i kultur pochodzących z różnych, a czasami bardzo odległych źródeł, co znów zapowiada ważną cechę mającego przyjść hellenizmu. Przykłady obu tych proce-sów daje historia biblijna.

Najwcześniejszy opis powstania zamierzonego synkretyzmu religijnego znajdujemy w opowieści z II Kri 17. 24-41, mówiącej o nowych mieszkańcach opuszczonej Samarii, osiedlonych lam pr/cz asyiyjskicgo króla. Jesi to

znana dobrze historia o pochodzeniu sekty samaiytańskiej, która zamyka się tymi słowy:

„Ludy wieje owe czciły Pana i zarazem służyły swoim bożkom. Równie/ ich dzieci oraz dzieci ich dzieci postępuje tak. jak czynili ich ojcowie — aż do dnia dzisiejszego.'*

Na skale; światową religijny synkretyzm stać siej nual później decydującą cechą charakterystyczną hellenizmu: jego początki obserwujemy właśnie na Wschodzie.

Początki teologicznej abstrakcji w rehgii Żydowskiej, babilońskiej i perskiej.

Drugi rodzaj ewolucji, o którym wspomnieliśmy, przekształcenie treści kultur lokalnych w ideologie jest nawet ważniejszy. By posłużyć sit; innym klasycznym przykładem wziętym z Biblii, niewola babilońska zmusiła Żydów do rozwijania tego aspektu swojej religii, którego ważność wykraczałaby poza specyficzne warunki palestyńskie, oraz do przeciwstawienia tak wyodrębnionego wierzenia w jego czystości innym religijnym zasadom świata, w który byli wtrąceni. To oznaczało konfrontację jednych idei z innymi. Pełne uświadomienie sobie tej sytuacji widzimy u Dcutero-lzajasza, który zapowiada czystą zasadę monoteizmu jako sprawę światową, wolną od specyficznych palestyńskich ograniczeń kultu Jahwe. W ten sposób samo wykorzenienie doprowadziło do dokończenia procesu, który faktycznie rozpoczął się wraz z prorokami starszymi.

Pomimo wyjątkowości przypadku -żydowskiego, pewne odpowiedniki tych przemian zauważyć można gdzie indziej w politycznym rozdrobnieniu Wschodu, lub tez można je wywnioskować z późniejszego biegu wydarzeń. I lak. po obaleniu Babilonu przez Persów, rcligia starobabilońska przestała być państwowym kultem przypisanym do politycznego ośrodka i związanym z jego funkcjami sprawowania władzy. Jako jedna z instytucji monarchii cieszyła się ona określonym oficjalnym statusem, i to powiązanie z lokalnym systemem świeckiej władzy zarazem umacniało ją i ograniczało jej rolę. Wraz z utratą państwowości odpadło tak poparcie, jak i ograniczenia. Uwolnienie religii od funkcji politycznej stworzyło sytuację porównywalną z terytorialnym wykorzenieniem Izraela. Los ofiary podboju i polityczna niemoc w imperium perskim zmusiły religię babilońską, by odtąd oparła się wyłącznie na swej treści duchowej. Nic związana już z instytucjami lokalnego systemu władzy i pozbawiona prestiżu płynącego z jej powagi została zmuszona do oparcia się na właściwych sobie jakościach teologicznych, które — jeśli miały obronić własny system przed innymi podobnie rzuconymi na głęboką wodę systemami walczącymi teraz o umysły ludzi - musiały zostać sformułowane jako