P1080840
52 LITERATURA GHOSnCKA - Ol Ó\VNE WII-KZINIA. J1-/-YK SYMIKir irZNY
„.i mmi' sity religijne. jakie w owym czasie Runęły się na czoło, a dokładniej oddzfahwanic na raczkującą dopiero myśl chrześcijańską. Auten-iuv.nc aspiracje teoretyczne objawiające się w gnostyckich spekulacjach wy. aśzeco iypu. potwierdzające, jak się wydawało, świadectwo pierwszych Ojców Kościoła, doprowadziły Adoira von Harnacka do sławnego sformułowania, i/ cnostycyzm hył ..ostrą hcllcnizacją chrześcijaństwa”, podczas gdy wolniej, sza i hardziej miarowa ewolucja teologii ortodoksyjnej miała być uważana zzjej ..chroniczną hellenizację”. Analogia medyczna nic sugerowała, iż. hel-Icniwcja jako taka jest chorobą; ale „ostry-stan, który sprowokował reakcję tdnwych sił w organizmie Kościoła, rozumiany był jako pospieszne i dlatego niszczące uprzedzanie tego samego procesu, który w swej bardziej rozważnej a mniej spektakularnej formie doprowadził do wcielania tych aspektów grcc-kiego dziedzictwa, z których myśl chrześcijańska mogła czerpać rzeczywiste korzyści. Mimo swej przenikliwości, diagnoza ta jako definicja gnostycyzmu jest chybiona w obydwu budujących ją członach, czyli „hcllenizacji” i „chrześcijaństwie”. Ujmuje ona gnostycyzm jako fenomen wyłącznie chrześcijański, podczas gdy późniejsze badania dowiodły, iż miał on zakres szerszy; ponadto daje się ona zwieść hellenistycznej formie gnostyckicj konceptualizacji, która faktycznie lekko tylko maskuje różnorodną substancję duchową gnostycyzmu. Tvm, co sprawia, ze wszelkie usiłowanie dotarcia do zewnętrznych źródeł tej duchowej substancji nic może dotyczyć niczego więcej niż zewnętrznej postaci, w jakiej się wyraza. jest jej autentyczność, czyli jej źródłowy charakter. Trze ba podkreślić, iż zobiektywizowanie idei „wiedzy”, tego wielkiego hasła ruchu gnostyckiego, w wyraźnych systemach myśli dotyczących Boga i wszechświata było samodzielnym dokonaniem owej duchowej substancji, a nic jej uległością względem zapożyczonego schematu teorii. Połączenie praktycznego, zbawczego pojęcia wiedzy z jej teoretycznym spełnieniem w ęuasi-racjonalnych systemach myśli - racjonalizacja nadprzyrodzonego - było typowe dla wyższych form gnostycyzmu i doprowadziło do pojawienia się nowego, nieznanego wcześniej rodzaju spekulacji, który miał juz pozostać w myśli religijnej na stale.
któn ilTntr? Ta°W° prawdz,wa ,cza Harnacka odzwierciedla faki.
onZiTn u ym Samym S,°pn,u nictK,łączny od losu nowej mądrości oncma/nc;, jak jej p,erwoma substancja: fakt nazwany przez Spcnelcra nseu
^ •”a UbS,anqa V^pc,ni w ^logicznym po kładzie przestrzeń pozo-
stawioną przez kryształy, które uległy rozpadowi, wówczas pozostawiony przez nie odcisk zmusza tę nową substancje do przyjęcia formy pierwotnego minerału, tak Ze bez analizy chemicznej badacz nic jest w stanie zidentyfikować jej jako substancji nowego rodzaju. W mineralogii taki twór nazywa sie „pscudomorfozą”. Z natchnioną intuicją, która go znamionowała, choć był w tej dziedzinie amatorem. Spengler dostrzegł w omawianym okresie sytuacje podobną i dowodził, że jej rozpoznanie musi wpływać na rozumienie wszelkich wypowiedzi z tego okresu. Według niego rozpadająca sie myśl grecka to stary kryształ z mineralogicznego porównania, myśl wschodnia to substancja nowa wepchnięta w pozostawioną formę- Niezależnie od szerszej perspektywy historycznej, w której Spengler umieszcza swą obserwacje, stanowi ona wspaniały wkład w diagnozę sytuacji historycznej, a użyta z rozeznaniem może być niezwykle pomocna w naszym rozumieniu tamtej epoki.
E. PRZEGLĄD ŹRÓDEŁ
Jakie są źródła, to znaczy literatura, z której musimy odtworzyć wizerunek zapomnianej wiary? Poniższy przegląd ma na celu podanie raczej typowych okazów niż wyczerpującego zestawu źródeł. Musimy podzielić źródła na pierwotne i wtórne, spośród których do niedawna znane były niemal wyłącznie te ostatnie. Nimi też zajmiemy się w pierwszej kolejności.
Źródła wtórne albo pośrednie
1. Walka przeciwgnostycyzmowi jako niebezpieczeństwu zagrażającemu prawdziwej wierze zajmowała wiele miejsca w literaturze wczesnochrześcijańskiej, a pisma poświęcone polemice z nim są dzięki zawartym tam dyskusjom, dzięki streszczeniom gnostyckich nauk, i często także dzięki obszernym, dosłownym cytatom z pism gnostyckich najważniejszym wtórnym źródłem naszej wiedzy. Dodać można, że aż do wieku XIX były one źródłem jedynym (nic licząc traktatu Plotyna), jako że zwycięstwo Kościoła doprowadziło naturalnie do zniknięcia gnostyckich oryginałów. Z tej grupy wymieńmy wielkie polemiczne dzieła Ojców Kościoła: Ireneusza, Hipolita, Orygenesa i Epifaniusza pisane po grecku oraz Tbrtuliana po łacinie. Inny spośród Ojców, Klemens Aleksandryjski pozostawił wśród swoich pism niezwykle cenny zbiór greckich „Wyjątków” z pism Theodotusa, członka walcntyniań-skiej szkoły gnostyckiej, reprezentującego jej wschodnią („anatolijską") ga-
Wyszukiwarka