P1080841

„ _Lnr^TVRA ostynnca oi-ówne wh k/i.s-ia. J^vk symboliczny__

. . 2 jcf gałęzi italskiej mamy zachowany przez Epi fan msza całkowicie mcrack. dokument. ..List do Flory" Ptolemeusza. W przypadku takich komplet nwh łuh niemal kompletnych przytoczeń, pochodzących z atakowanych dzieł _(za (akie można tez uważać relacje Hipolita na temat naasscrtczyków i księgi Bamcha), nasze rozróżnienie na źródła pierwotne i wtórne rzecz jasna zamazuje się. Cechą charakterystyczną tego przypadku jest to. iż wszystkie zachowane za takim pośrednictwem oryginały lub. co częstsze, ich części były erce kie. Wszystkie te patetyczne źródła wzięte razem dają informacje ć dużej liczbie sekt, przy najmniej nominalnie chrześcijańskich, choć w niektóra wypadkach chrześcijańska otoczka jest raczej cienka. Ze strony po-cafckiej. unikalny wkład do naszej wiedzy na temat tej grupy wnosi traktat ^platońskiego filozofa Plotyna, „(Przeciw gnostykom. albo) przeciwko tym. którzy mówią, ze stwórca świata jest zły i że zly jest świat*’ (Enn. II. 9). Jest on skierowany przeciw naukom jednej konkretnej chrześcijańskiej sekty enostyckicj. której nic sposób jednoznacznie utożsamić z żadną z tych, które wyliczają patrystyczne katalogi, ale która wyraźnie koresponduje z jednym z ich zasadniczych podziałów.

2. Z końcem trzeciego wieku antyhcrctyccy pisarze musieli zająć się odpieraniem doktryny manicheizmu. Nie uważali oni tej nowej rcligjj za część herezji gnostyckicj. z którą, w jej węższym sensie, już się wówczas rozprawiono. Tvm niemniej, w świetle szerszych kryteriów przyjmowanych w historii religii. manicheizm należy do tego samego kręgu idei. Z obszernej literatury chrześcijańskiej wystarczy nam wymienienie „Acta Archelai”, dzieł Tytusa z Bostry (greckich), św. Augustyna (łacińskich) i Teodora bar Konai (syryjskich). Tu również chrześcijański wielogłos uzupełnia filozoficznie wy-kształcony autor pogański. Aleksander z Likopolis (w Egipcie) piszący pokolenie po Manim.    ‘ ' ¹

3. Z pewnymi zastrzeżeniami do gnostyckiego kręgu zaliczają się także niektóre z religii misteryjnych późnej starożytności, o ile swój rytuał i pierwotne mity kultowe alcgoryzowały na modłę gnostycką: możemy wymienić ^mmc™ ^Izyd*^v’ ^Mitfy ' ^Allisa* ^w tym przypadku na źródła składają sie ^    I-****, pisarzy

4 Pewna ilość zawoalowanych informacji rozrzucona jesi w literaturze "IT"* ^Ch<* “i * chrześcijan, uwa.no ,1 na I" metodą rozprawiania się z herezją jest pominięcie jej mil-

5. Wreszcie, zajmujące się rozmaitością religii odgałęzienie literatury islamskiej, chociaż późne, zawiera wartościowe relacje, szczególnie na temat manicheizmu, lecz także na temat bardziej nieokreślonych sekt gnostyckich, których pisma przetrwały do czasów islamskich.

Językami tych wtórnych źródeł są grecki, łaciński, hebrajski, syryjski i arabski.

Źródła pierwotne albo bezpośrednie

Wfyszły one na światło dzienne w większości dopiero w XIX wieku i są ciągle uzupełniane dzięki szczęśliwym odkryciom archeologicznym.

Poniższe zestawienie jest niezależne od porządków powstania i odkrycia:

1.    Dla wiedzy na temat gnosiycyzmu poza orbitą chrześcijaństwa wartość nieocenioną mają święte księgi nwndejeżyków. sekty, której niewielkie pozostałości utrzymują się przy życiu w regionie dolnego Eufratu (obecnie teren Iraku), równic gwałtownie antychrzcścijańskicj co antyżydowskiej, lecz zaliczającej do sw-oich proroków Jana Chrzciciela w opozycji do Chrystusa i w jego miejsce. Stanowi ona jedyny przykład nieprzerwanego istnienia religii gnostyckiej aż do dnia dzisiejszego. Nazwa jej wywodzi się z armejskiego słowa nwnda, „wiedza”, tak że „mandcjczycy” znaczy dosłownie „gnostycy”.

Ich święte pisma, tworzone w zbliżonym do języka Thlmudu dialekcie ara-mejskim, składają się na najobszerniejszy korpus - być może za wyjątkiem grupy następnej - oryginalnych pism gnostyckich będących w naszym posiadaniu. Zawiera on traktaty mitologiczne i doktrynalne, nauki rytualne i moralne, liturgię oraz zbiory hymnów i psalmów, z których część stanowi głęboko poruszającą religijną poezję.

2.    Stale powiększający się zbiór źródeł tworzą chrześcijańskie pisma kop-tyjsko-gnostyckie. przeważnie ze szkoły walentyniańskiej lub szkól z kręgu jej pokrewnego, w którym zajmuje ona miejsce wyróżnione. Koptyjski był lokalnym językiem egipskim późnego okresu hellenistycznego wywodzącym się z dawnego języka egipskiego z domieszką greckiego. Podniesienie tego ludowego języka do roli języka literackiego odzwierciedla powstanie religii masowej zwróconej przeciw greckiej kulturze świeckiej tworzonej przez hellenistycznie wykształconych ludzi. Aż do niedawna ogromna większość pism koptyjsko-gnostyckich będących w naszym posiadaniu, takich jak „Pisiis Sophia*’ i „Księgi JeO” reprezentowały raczej niski i zdegenerowany poziom myśli gnostyckiej, należący do schyłkowego stadium spekulacji dotyczących