P1080884

140 GNOSTYCKIE systi my doktkynai N1-;

dującej wszelkie naturalne i kosmiczne asocjacje, jakie przylgnęły do pojęcia creckieco. Terminpnetuna w gnostycyzmic greckim służy zazwyczaj _rów. no ważni k wvrażcń odnoszących się do duchowej ..jaźni’, dla której w języku greckim, inaczej niż w niektórych językach orientalnych, brakuje osobnego słowa \V tej funkcji spotykamy go również w tzw. Liturgii Mitry w połą. czemu z takimi przymiotnikami jak ...<więta i „nieśmiertelna , i jest tam skontrastowany z ..psyche** lub ..ludzka siłą psychiczną*’. U alchemika Zosi-mosa czytamy o ..naszej świetlistej pneumie", „wewnętrznym człowieku duchowym". etc. U niektórych gnostyków chrześcijańskich nazywa się ją również „iskrą** i „nasieniem światłości".

Tl) między tą ukrytą zasadą osoby ziemskiej a jej niebiańskim pierwowzorem zachodzi owo ostateczne rozpoznanie i ponowne zjednoczenie, lak więc przedstawiona w naszej opowieści funkcja szaty jako niebiańskiej formy jaźni - niewidzialnej bo czasowo ukrytej - jest jedną z symbolicznych reprezentacji niezwykle rozpowszechnionej i. dla gnostyków. fundamentalnej doktryny. Można bez przesady powiedzieć, że odkrycie w człowieku tej transcendentnej zasady i najgłębsza troska o jej los stanowi prawdziwe centrum religii gnostyckicj.

Perła

Prowadzi to nas do naszego ostatniego pytania: Jakie jest znaczenie Perły? Odpowiedź na nie określa również znaczenie całej opowieści. Jest ona prosta, jeśli pytamy o szczegół mitograficzny. W słowniku symbolizmu gnostyc-kiego perła jest jedną ze stałych metafor ..duszy" rozumianej w nadprzyrodzonym sensie, a przeto moż.na ją było po prostu wymienić wraz z terminami równoważnymi, o których mówiliśmy do tej pory. Jednakże nazwę tę cechuje większa tajemniczość niż bardziej bezpośrednie terminy przez nas dotychczas wyliczone; ponadto z racji tego, żc wskazuje ona na jeden szczególny aspekt czy metafizyczny warunek owej transcendentnej zasady, jest ona kategorią samoistną. Podczas gdy niemal wszystkie inne wyrażenia mogą stosować się na równi do nicpodzicloncgo bóstwa, jak i do jego pogrążonej w materii części, „perła" oznacza dokładnie tę ostatnią i związana jest z losem, jaki boskiemu elementowi przypadł w udziale. „Perła** jest z istoty swej perłą „utraconą** i musi zostać odzyskana. Jedną z pierwotnych inspiracji dla tego wyobrażenia mógł być fakt, żc perły zamknięte są w zwierzęcych muszlach i żc kryją się one na dnie morza. Naasscńczycy, interpretując na swój sposób

słowa z Ewangelii Maicuszowej (7.6). nazywali ..inteligencje, umysły i ludzi**

(tj. elementy „ożywione" w fizycznym kosmosie) ..perłami Tfcgo. który nic posiada formy, rzuconymi w to, co uformowane |tzn. w ciało]*’ (Hipol. Refut.

V. 8.32). Jeżeli (jak w tekście turfańskim) przemawia się do duszy jako do „perły , ma to na celu nic tylko przypomnienie jej niebiańskiego pochodzenia, ale również podkreślenie jej drogoccnności dla istot niebieskich, które starają się o jej wyzwolenie, jak leż skontrastowanic jej wartości z bcz-wartościowością jej obecnego otoczenia — jej blasku z ciemnością, w której jest zanurzona. Tak właśnie Asraca się do niej w owym tekście „Duch” rozpoczynający swe orędzie zbawienia. Nazywa on dalej duszę „królem**, dla którego w niebie i na ziemi toczyła się wojna i dla którego wysłano posłańców.

„1 przez wzgląd na ciebie wyruszyli bogowie i ukazali się. zniszczyli Śmierć i zabili Ciemność... 1 przybyłem ja, aby wyzwolić od zła... I otworzę przed tobą bramę we wszystkich niebach... i ukażę ci Ojca, Króla na wieki; i przywiodę cię przed oblicze jego w szacie czystej”.⁷⁸

Lecz teraz, pamiętający opisaną w Dziejach Tomasza historię czytelnik z pewnością zauważy, żc adresowane do Perły przesłanie jest identyczne z tym, jakie doszło do wysłańca, który przybył na świat aby Perłę odzyskać: również jego zapewnia ono, żc „bogowie”, czyli potężne istoty zamieszkujące królestwo Ojca, troszczą się o jego wyzwolenie; również on prowadzony jest przez „list", czyli przez Ducha lub przez Prawdę; a wreszcie także on staje przed Ojcem w czystych szatach. Innymi słowy, los wysłannika niejako „ściągnął” na siebie całą charakterystykę, która równie trafnie mogłaby odnosić się do losu Perły, a tymczasem w „Hymnie” sama Perła pozostaje po prostu przedmiotem, nie doczekawszy się nawet w tej roli żadnego opisu. Jest ona do tego stopnia jedynie symbolem zadania, którego wykonanie przesądza o losie wysłannika, żc opowieść o jego powrocie niclcdwic o niej zapomina i jedynie wzmiankuje o wręczeniu jej Królowi. Tak więc, jeśli nasz poemat zwany jest czasem „Hymnem o Duszy”, uzasadnia to jedynie osoba samego Księcia: cokolwiek poemat na do powiedzenia na temat położenia duszy i jej przeznaczenia, czyni to przez pryzmat jego doświadczeń. Z tego też powodu niektórzy interpretatorzy doszli do przekonania, iż Perła reprezentuje tu po prostu „jaźń” lub „dobre życic” posłańca, które musi on w swej ziem-

⁷⁸ RcilzcnMcin, „Das iromschc ErlósungsmyMcrium", w 22 i nn.