P1080939
gnostyckie systemy doktrynalne
250
Ojca. one pokonały znienawidzoną potęgę...
Oto gnoza Maniego. czcijmy go i błogosławmy.”
Jakkolwiek zatem powiada się niekiedy krótko, iż „obie natury zostaną odbudowane i odtąd Archonci zamieszkiwać będą piekło. Ojciec zaś, po odzyskaniu swej własności, niebo (Hegemonius). w rzeczywistości wyobrażeniem dominujący m było to, że moc Ciemności, choć nic sama Ciemność, zostanie zniszczona na zawsze i w przeciwieństwie do dzikiego zamętu, jaki panował na początku, spoczywać będzie w grobowej ciszy. Po wielu perypetiach ofiara Światłości została wynagrodzona a jej cel osiągnięty: „Odtąd Światłości nic zagraża już żadne niebezpieczeństwo ze strony ciemności, nic może juz ona jej zaszkodzić” (En-Nadin).
C. REKAPITULACJA: DWA TYPY DUALIZMU W SPEKULACJI GNOSTYCKIEJ
Długa podróż przez labirynt gnostyckicj myśli i wyobraźni sprawiła być może. iż czytelnik stracił z oczu zasadnicze kontury oglądanego przez siebie krajobrazu. Dlatego przyjmie on chyba zaproszenie do ponownego przyjrzenia się z lotu ptaka pewnym punktom orientacyjnym wyznaczającym kierunek tej podróży, nawet jeśli dokona się to kosztem pewnych bezpośrednich powtórzeń.
W nowej epoce religijnej wypierającej starożytność klasyczną gnostycy byli pierwszymi „teologami" spckulalywnymi. Tym. co wyznaczało zadanie ich myśli, było podstawowe gnostyc/nc doświadczenie, które leżało u podstaw ogólnej oceny rzeczywistości, w jakiś sposób apriorycznie ważnej dla wszystkich, którzy owo doświadczenie mieli. Głównymi dogmatami wchodzącymi w skład tej oceny były idea antyboskiego wszechświata, obcości człowieka w jego obrębie i akosmicznej natury bóstwa. Thki charakter rzeczywistości nasuwa wniosek o istnieniu jakiejś historii, która doprowadziła do obecnego „nienaturalnego” stanu. Zadaniem spekulacji było opowiedzenie tej historii, tj. wy tłumaczenie obecnego stanu rzeczy poprzez wyliczenie od samego początku kolejnych stadiów jego powstawania, a dzięki temu umieszczenie wizji rzeczywistości w świetle gnozy i uzasadnienie pewności zbawienia. Sposób realizacji tego zadania miał niezmiennie charakter mito-/og/czny, ale powstałe na tej drodze mity z ich personifikacjami, hipostazami i quasi-chronologicmq narracją stanowią świadomie skonstruowane symbole mctaH/yc/ncj teorii.
Aby wyjaśnić zasadniczo tc same fakiy sytuacji mciafizycznego nieładu, rozwinęły się dwa lypy systemów nazywane tu zwięźle (i bez zbytniego przywiązania do jakiejś i-orii faktycznego ich pochodzenia) typem irańskim i syryjskim. Oba są „dualistyczne w tym sensie, iż wspólny jest ich rezultat: r/.cczyNV'sla szczelina istniejąca pomiędzy Bogiem a światem, światem a człowiekiem. duchem a ciałem. Typ irański, w gnostyckicj adaptacji wychodzącej od dualizmu dwu przeciwstawnych zasad doktryny zaratustnańskicj, musi pr/ede wszystkim wyjaśnić, jak doszło do tego, że pierwotna Ciemność po- I chłonęła elementy Światła: tzn. opisuje on w kategoriach zmieszania i nic-zinicszania, niewoli i wyzwolenia, dramat świata jako wojnę, której szale pr/.cehyłają się na przemian w jedną i drugą stronę, oraz boski los, którego los człowieka jesi częścią, zaś świat niechcianym następstwem. Spekulacja svryjska podejmuje bardziej ambitne zadanie wyprowadzenia samego dualizmu, i wynikającego stąd kłopotliwego położenia bóstwa w układzie stworzenia, z jednego, niepodzielnego źródła bytu. Dokonuje tego budując genealogię ewoluujących jeden z drugiego upcrsonifikowanych boskich stanów. które przy pomocy kategorii winy, błędu i niepowodzenia opisują stopniowe ciemnienie pierwotnego Światła. Ta wewnątrzboska „dcwolucja" kończy upadkiem polegającym na całkowitym samowyobcowaniu uosobionym przez ten świat.
Oba dramaty rozpoczynają się wraz z pojawieniem się na wysokościach jakiegoś zaburzenia; w obu istnienie świata jest oznaką porażki bóstwa, a zarazem koniecznym, choć poza tym niepożądanym środkiem jego ostatecznej rcintceracji; w obu zbawienie człowieka jest równoznaczne ze zbawieniem samego bóstwa. Różnica polega na tym, czy tragedia bóstwa /.ostaje narzucona z zewnątrz, a inicjatywa należy pierwotnie do Ciemności, czy też jest ona motywowana od wewnątrz, zaś Ciemność jest wytworem boskiej namiętności, a nic jej przyczyną. Boskiej porażce i ofierze z pierwszego przypadku odpowiada boska wina i błąd z drugiego; współczuciu dla cierpiącego Światła - duchowa pogarda względem dcmiurgicznej ślepoty; ostatecznemu wyzwoleniu bóstwa - nawrócenie jako skutek oświecenia
przez gnozę.
Podział nasz ma charakter typologiczny, a przeto w niewielkim stopniu bierze pod uwagę geograficzne i etniczne sugestie, jakie niosą wybrane na jego użytek nazwy. Przykładami wyróżnionych dwóch typów są systemy wa-lcntyniański i manichcjski. Różnica zasady spckulatywnej oznacza wyodrębnienie się na wspólnym gnostyckim podłożu dwu odmiennych postaw
Wyszukiwarka