P1080955

R o z cl z i a ł jedenasty

CNOTA I DUSZA W MYŚLI GRECKIEJ I GNOSTYCKIEJ

A. IDEA CNOTY I JEJ NIEOBECNOŚĆ W GNOSTYCYZM1E

Wśród zarzutów podnoszonych przez Plotyna przeciw gnostykom (a wszystkie dotyczy tego, co jest w nich nichcllertskicgo), jest także zarzut, że nie posiadają oni żadnej teorii cnoty. Plotyn twierdzi, że to właśnie ich pogarda dla świata uniemożliwia im jej wypracowanie.

„Szczególnie jednak powinniśmy na to zwracać baczną uwagę, jaki wpływ uwierają owe nauki na dusze ludzi, którzy słuchają i dali się nakłonić do gardzenia światem oraz tego, co jest w nim... Lecz zwalczana przez nas nauka potępiło w sposób jeszcze bardziej obcesowy [niż uczynił to Epikur] władcę opatrzności i samą opatrzność, zbeszczcściła wszystkie prawidła naszego świata i wyśmiawszy cnotę, zdobytą w odwiecznych poszukiwaniach, oraz ten klejnot mądrego umiaru — żeby oczywiście żadne piękno nie kłuło tu w oczy - obaliła ów umiar i zrośniętą z usposobieniem ludzi prawość, którą doskonali się dzięki rozumowi tudzież ćwiczeniu, i w ogóle wszystko to, za czego sprawą można było zostać godziwym człowiekiem... Nic zaiste nic jest dla nich piękne na tym święcie, ale dopiero coś ‘innego*, do czego będą ‘dążyć’ kiedyś w przyszłości. A przecież ci, którzy już są w posiadaniu ‘wiedzy’ [gnosis] powinni by już stąd ‘dążyć’ i - dzięki temu dążeniu - najpierw tutaj postępować właściwie. zwłaszcza że pochodzą z boskiej natury, albowiem umiłowanie piękna cechuje tamtą naturę, która gardzi przyjemnością ciała. Z drugiej strony ludzie, nic mający nic wspólnego z cnotą, nawet drgnąć nic mogą w kierunku tamtego świata. Otóż na ich niekorzyść świadczy i to także,

4c nic wypracowali żadnej nauki o cnocie, lecz nauki; o sprawach lego rodzaju pominęli zupełnie i nic powiedzieli ani, czym jest cnota, ani jak ważne, ani jak liczne są te mnogie pouczenia w dziełach dawnych myślicieli. ani dalej o łych rzeczach, z których cnota wyniknie i da się zdobyć, ani wreszcie o tym, jak leczy się dusza i jak się oczyszcza. Bo hasło ‘patrz w boga nie przynosi nikomu żadnego pożytku, jeżeli go jeszcze nic pouczysz,;Yi* właśnie zobaczy*. Zaprawdę — rzeknie ktoś — cóż wzbrania patrzeć i nic odmawiać sobie żadnej przyjemności lub nic panować nad gniewem i w ogóle, pamiętając wprawdzie to imię Mg niemniej hołdować wszelkim namiętnościom... Więc tylko cnota, kiedy dochodzi do celu i zamieszka w duszy razem / mądrością, objawia boga: bóg w ustach bez prawdziwej cnoty w sercu jest czczym imieniem " (Enn. 11.

915, tłum. A. Krokicwicz)

Polemika ta jest nadAvyczaj pouczająca. Wydobywa ona na jaw nie tylko ^wykle przeoczenie ze strony gnostyków. Nieobecność doktryny cnoty w nauce gnostyckicj związana jest z postawą antykosmiczną, tzn. z odmówieniem rzeczom tego świata jakiejkolwiek wartości, a w konsekwencji odmówienie wartości również ludzkim staraniom na tym święcie. Cnota w sensie greckim (oretć) jest doskonałym urzeczywistnieniem indywidualnych władz duszy, dzięki którym kontaktuje się ona ze światem. Czyniąc rzeczy właściwe we właściwy sposób i we właściwym czasie, człowiek nic tylko wypełnia swój obowiązek względem swych bliźnich i miasta, ale pielęgnując jej doskonałość wspomaga dobro swej duszy, podobnie jak bieg jest tym, co utrzymuje w formie konia wyścigowego a zarazem to bieg uzasadnia konieczność bycia w dobrej formie. Thk więc „działanie zgodne z cnotą” jest zarazem środkiem i celem. Dobro konia wyścigowego i dobro człowieka to rzeczy ogromnie różne, ale dla ich podmiotów stanowią one dobro w zasadniczo tym samym sensie: oba reprezentują w kategoriach działania najdoskonalszy stan swego podmiotu zgodny z jego przyrodzoną naturą. W przypadku człowieka z naturą tą wiąże się z konieczności hierarchia władz, z których najwyższą jest rozum. „Naturalna" wyższość rozumu względem innych władz nie stanowi gwarancji jego wyższości w faktycznym życiu osoby. Dlatego cnota, choć umożliwia dojście do głosu „naturze” rozumianej jako prawdziwa natura człowieka, sama nic jest z natury obecna, lecz wymaga pouczenia, wysiłku i dokonania wyboru. Właściwa postać naszych działań zależy od właściwej postaci naszych władz i dyspozycji, ta zaś od faktycznej obecności „natural-