P1050198

34 konbul 2. Strukiuralizm i hermeneutyka: dwa paradygmaty...

przed nami w przedmiotowym ujmowaniu języka: występuje w obrębi* logicznej formalizacji (rachunek zdań), ale i, jak można sądzić, jp. przedmiotem zainteresowań językoznawczych. Wartość wypowiefe leży w niej samej - sama się bowiem uprawomocnia, np. jako zdasz w sensie logiki czy gramatyki. Wypowiedź nie odwołuje się więc dg jakiejś zewnętrznej (tj. pozajęzykowej) rzeczywistości. Najpełniej reali żuje się natomiast jako wyraz naukowego światooglądu. Hermeneutyki nie jest zainteresowana językiem sprowadzonym do wypowiedzi. Opy wiada się natomiast po stronie „słowa”. Jego istotą jest to. że do oą przemawia i do nas trafia. Słowo jawi się jako to. co żyje - żyje w roz-mowie i łączy się przeto z rzeczywistością, z którą pozostaje w nierozerwalnym związku. Język rozumiany w ten sposób przywołuje na myi koncepcję Logosu przedstawioną na początku ewangelii św. Jana.

Naszkicowane tu bardzo ogólnie sposoby pojmowania język przez strukturalistów i hermeneutów wydają się zupełnie do siei* nie przystawać. Chciałoby się jednak powiedzieć, że nie tyle unieważniają się wzajemnie, co stanowią obszary względem siebie kompb mentainc.

Wobec znaczenia

Oba te, tak różne, wyobrażenia na temat języka, pociągają za sobą także odmienne koncepcje znaczenia (w tym również - znaczenia dzleh literackiego). Warto więc, choćby pokrótce, im się przyjrzeć.

Największą zasługą, jaką przypisuje sobie paradygmat formalna--slrukturalno-semiotyczny jest, z jednej strony, ugruntowanie nauki o literaturze jako nauki samodzielnej, z drugiej zaś - uczynieni! literatury autonomicznym przedmiotem badań. Oznacza to, że nie sinieją powody, dla których opis tego, co literackie musiałby przekraczać to, co literackie. Przeciwnie - teksty (dzieła) traktowane st immanentnfe. Skoro tak, to znaczenie (dzieła literackiego) jest wypadkową funkcji składających się nań i powiązanych strukturalnie elementów językowych rozważanych na rozmaitych poziomach: syntaktycznya. fleksyjnym, leksykalnym, stylistycznym itd. W swym słynnym artykule O słnikiuwlizmie Jan Mukafovsk^ stwierdza, że

U — ewafcuwltirts odprWH (akta ipuaaty ułjda w dziele otactkaąó etanmfl» lehwyty enpwyeew), a i&mki wzajemne «<*unki między rlram lami. na przykład w utworze poetyckim miedzy układem głosek (eufonią) a znaczeniem ułów: eufonia może stwarzać znaczeniowe ałettaid między takimi wyrazami, które w tekście nie pacustająw bezpośrednim związku znaczeniowym, może uwydatniać słowo ważne dla całoścwwego sensu wiersza w ten sposób, że grupa głosek charakti rystyczna dla takiego śf i wielokrotni! m tekście powrat a. chociaż ono samo sic nie powtarza itd.^a.

Z koncepcji lingwistycznej de Saussure'a wynikają dwa typy znaczeń (mp. związków) strukturalnych. Po pierwsze, znaczenie syn-tagmatyczne, o charakterze poziomym; zdaje ono sprawę ze związków językowych występujących na tym samym poziomie, np. morfologii (litera „ą” wchodzi w relację z literami „m” i „ż" w wyrazie „mąż”) czy syntaksy (leksem „wielki” wchodzi w relację z lcksemcm „mąż" w związku wyrazowym „wielki mąż”). Po drugie, znaczenie paradyg-matyczne, o charakterze pionowym czy asocjacyjnym; okazuje się ono wynikiem związków językowych dokonujących się na różnych poziomach. Tak oto wyraz „wielki” wchodzi w relacje z wyrazami takimi, jak np. „mały", „godny zaufania”, „ukochany" (w związku „wielki mąż"). Albo jeszcze jeden przykład: podobną sieć relacji asocjacyjnych tworzą litery „w” i „m” w wyrazach „wąż”, „mąż"®.

Jak więc widać, znaczenie wypowiedzi staje się rezultatem pojmowania języka jako sieci dystynkcji, opozycji, różnic. Powstaje ooo na drodze - jak ujmuje to Jurij Łotman -dwojakiego rodzaju przekodować - wewnętrznych (znaczenie syntagmatyczne) i zewnętrznych (znaczenie paradygmatyczne). W tym drugim przypadku „Ustalona zostaje równoważność między dwoma łańcuchami - strukturami różnego typu i ich poszczególnymi elementami”²⁴; Dodajmy tylko, bo sprawa to pierwszorzędna, że przekodowania, o których mowa, dokonują się w aspekcie literackim nie w języku naturalnym (tj. w systemie pierwotnym), ile w opozycyjnym względem niego (zw wtórnym systemie — aórląjąnai (jeśli użyjemy formuły Łotmana), bądź - po prostu - na tym obszarze języka', który wyznucza funkcja poetycka (jeśli posłużymy się terminem Jakobsonowskim).

" i. Mukafoyskf, O mknmilimtt. pneł. I. Mtąnfc w ■ÓMiPtddjaaaWruaatw W)4* wWtWi. W)b. Md. 1 słowo MW J SMMn. Wawaaaa IW*.» U

* T Ifamfcós, WnUwAmf jemwwiaa,pracl I SUfadfto. |MStowa M (dowiaMi. Wsiaawa ust, a m A niliwii SU iWSi Swrn*a ■»—*pwwtSSS (AoMsaaaaą Kalifa ma

•a-s

*• J Lnsaan. rarnswa Masa mmfcmtt. M A. IWaHa. Wwaas ia im \ 17