''h£dt. f?.łx'Ci’Ł0*,‘a 'J' i l '* • ^ •
0't{f u*;
dc Ci niej i operacyjnej ora/ zastosowanie obiektywnych, dających się zmierz vć wyznaczników behawioralnych będących miernikami samego konslmk-ui. Jak zobaczymy, próba utworzenia dokładnej definicji operacyjnej nic jest zadaniem łatwym. Stres to obszerny proces obejmujący złożone zjawiska biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i psychiczne, z których wiele ma bezpośredni lub pośredni związek ze zdrowiem. Na początek będziemy używać następującej dosyć ogólnej definicji: stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie (Gaichei, Baum. Krantz. 1989). Czynniki środowiskowe wywołujące stres nazywamy s i rc s o r a m i. Ich pojawienie się pobudza złożone mechanizmy reagowania fizjologicznego i psychologicznego. Jeśli stresory są intensywne lub działają dłuższy czas, to często ma to negatywny wpływ na zdrowie.
Starożytny grecki medyk. Ilipokrates (ok. 460-370 r. p.n.e.), kuny początkowo twierdził, iż płyny i wydzieliny ciała są odpowiedzialne za powstawanie pewnych typów charakteru i temperamentu, ale również, chorób fizycznych i umysłowych, podkreślał także możliwy negatywny wpływ stresu. W swoich pismach I lipokrates oddzielał cierpienie wywołane przez chorobę (pathos) od prób opierania się jej i zwalczani^ (ponoś). Zwrócił zatem uwagę na podobne cło stresu cechy choroby — Energię i zmagania spowodowane próbami pokonania dolegliwości. Od tamtego czasu w literaturze pojawiały się podobne poglądy na temat stresu (Selye. 1936).
Walter Cannon
Jednak dopiero na początku XX w. koncepcja stresu nabrała bardziej naukowego kształtu dzięki pracy znanego fizjologa Waltera Cannoua. Był on jednym z pierwszych, który użył terminu stres i wyraźnie podkreślał znaczenie czynników zarówno fizjologicznych, jak i psychicznych. W swoich pracach na temat fizjologii użył terminu ..wielki stres emocjonalny", aby opisać potężny proces reakcji psychofizjologicznej, kliny wydawał się wpływać na emocje u zwierząt (Cannon. 1928. 1929). Jego badania, wyraźnie udowadniały, że stresory emocjonalne, takie jak: boi. siraih i gniew powodują istotne /.iniany w funkcjonowaniu fizjologicznym. Cun-non /wracał uwagę na ważną „limkeję bezpieczeństwa” kaiecbolamin: epinefryny (adrenaliny) i norepinefryny (noradrenaliny). Sugerował, że epinefryna odgrywa ważn;| rolę w adaptacji, pobudzając organizm, a tym samym umożliwiając mu szybszy reakcję na niebezpieczeństwo. Tak więc człowiek, odczuwając ogromny strach lub gniew, doznaje pobudzenia, które może być nieprzyjemne, ale przygotowuje go do działania przeciw bodźcowi, który ten stan wywołał.
Początkowo w/.rost ilości związanych ze stresem kaiecbolamin produkowanych przez pobudzony autonomiczny układ nerwowy (AUN), lub tez opracowany przez Cannona model nazwany „walcz lub uciekaj” (ang. figlu orjlight), może ułatwiać zachowania adaptacyjne. Jako adaptacyjne rozumiano takie pobudzenie, które pomaga zwiększyć zdolność oporu lub możliwość ucieczki w obliczu zagrażającej sytuacji. Niektóre badania istotnie pokazywały lepsze wykonanie zadań przez badanych po wstrzyknięciu im epinefryny (Frankenhaeuser. Jarpc, Mattell. 1961) oraz przez osoby, które produkuj;) więcej kaiecbolamin w obliczu zagrożenia (Ftankonhaeu-ser. 1971). Jednak należy również podkreślić, że zauważono, iż podobne pobudzenie może mieć zwi;|/.ek z. gorszym wykonaniem bardziej /.łożonych zadań (Hvans. 197<S).
W późniejszych pismach Cannon (Cannon. 1935) przedstawia stres jako zarówno fizjologiczni), jak i emocjonalni) ora/, psychiczni) reakcję na zagrożenia ze strony środowiska. Choć stres uważa się za istotny czynnik wspomagający przetrwanie, ponieważ mobilizuje organizm do ważnych działań. Cannon widział go rownież jako czynnik powodujący poważne zakłócenia w emocjonalnej i fizjologicznej stałości lub homeostazie. Opisywał k ryt y c /-ny po/.iom stresu jako stres lub niebezpieczeństwo, które w takim stopniu wpływa na organizm, ze zakłóca jego równowagę, co może spowodować zaburzenie funkcjonowania fizjologicznego. Oprócz wysiłku i zmęczenia naszego organizmu spowodowanego powtarzającym się lub długotrwałym stresem, mogą się również pojawiać najrozmaitsze negatywne skutki, jeśli stres nie ustąpi lub kiedy się powtarza. Do tych skutków należy /mniejs/enic zdolności radzenia sobie z kolejnymi stresorami. efekty po-stresowc oraz. w niektórych wypadkach, zaburzenia fizjologii, us/kod/enia tkanek, czy nawet śmierć i(lalchcl i in.. 19X9).
l i /eba również zauważyć, że Cannon udokumentował znaczenie układu endokrynologicznego w reakcji na stres. ..Hormony stresu” -- epinefryna i norepinefryna sij często wykorzystywane w badaniach nad tym procesem:
109