religia a kultura7

176 RELIGIA A KULTURA

granic materialnych lub symbolicznych, w których ramach toczyło się życie pojedynczego człowieka lub małej grupy” (Kozielecki, 1997, s. 210). Tak więc zdolność dokonywania takich transgresji byłaby istotnym wyznacznikiem zdrowia psychicznego jednostki.

Inną definicję zdrowia psychicznego proponuje Gordon Allport (1988). Jego zdaniem, w zdrowej osobowości musi znaleźć się miejsce 'ńaT_hLexarcliiczni£_. usystematyzowaną filozofię życia, zapewniającą integrację osobowości. Na czele tej hierarchii r^żeTżMlgź^ę.tzw. poczucie religijne (religious sentiment) z uwagi na to, że jest ono najbardziej „pojemne”,~a"co za tym idzie - ma największą zdolność integrowania całokształtu osobowości. Nie jest to jednak, jak Allport wyraźnie zaznacza, jedyny sposób zintegrowania osobowości inna, równie ważna dla konkretnego człowieka i „pcgemna^\y^tQŚi^Qże-spełme4ę. sąmą_ rolę.

Zarzut, jaki można sformułować pod adresem tego ujęcia, jest analogiczny jak w wypadku poprzednim. W innych kontekstach kulturowych, przykładowo w społeczeństwie chińskim, za znacznie ważniejsze dla integracji osobowości uważa się harmonijne współżycie człowieka z innymi ludźmi czy też - osiągnięcie wyzwolenia aniżeli posiadanie rozbudowanej relacji między człowiekiem a bóstwem.

Ostatnia z omawianych definicji jest związana z poznawczym funkcjonowaniem człowieka. Zdrawie^psychięzne w tym ujęciu wiąże się ze zdolnością wją-^ czania do systemu poznawczego jednostki nowych informacjj,^:”plastycznośęią^ ogólnego nastawienią wobecrświatarDo tej samej grupy definicji zdrowia należy wskazywanie na iązyslawanTę poc^ucia-kentroli/liad otoczeniem i poczucie irozumienjąjęgo^jc^ się w otoczeniu dzieje. Wielu badaczy właśnie z zaspokojenia tych dążeń uczyniło kryterium zdrowia psychicznego jednostki (Seligman, 1975). Omawiana definicja zdrowia psychicznego ma istotne ograniczenie. Mówiąc-A poczuci u zrozum ial ośc i. otaczaj ącego Jwiata, jiję_precyzuLe_rozl egło -ści świata poddanego poznawczej i emocjonalnej tontroli jednostki. Z tego powodu pozwala “dokonywać bardzo arbitralriyćff rozstrzygnięć i, przykładowo, uznać za zdrową osobę, której „kontrolowane” środowisko ogranicza się do kilku osób i jednej ulicy, natomiast za chorą taką której środowisko tworzy cała gama zainteresowań, kontaktów międzyludzkich i odległych o setki kilometrów miejscowości, a co za tym idzie - środowisko, w którym z natury rzeczy istnieje spory stopień niepewności i poczucie sprawowania kontroli nie jest łatwe do uzyskania. Ważnym uszczegółowieniem rozważań nad poznawczym uwarunkowaniem zdrowia psychicznego jednostki jest, wprowadzone przez Arona Antonovskiego, pojęcie poczucia koherencji. Jest ono przez niego definiowane ^; w spósob'nasfępujący:

Jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ten ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne, poczucie pewności, że (l) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter ustrukturyzo-wany, przewidywalny i wytłumaczalny; (2) dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce; (3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania” (Antonovsky, 1995, s. 34).

Tak więc szeroko rozumiane zadania, jakie stawia przed człowiekiem życie, jawią się - na poziomie poznawczym - jako sensowne, uporządkowane i warte zaangażowania, na poziomie emocjonalnym zaś, jako niezagrażające - z uwagi na, przykładowo, brak środków do sprostania wymaganiom przez nie stawianym. W^\^deJęon.cepcji.-Antonovskiego, szczególną wagę można przypisać indywidualnej religijności, pomagającej zachować poczucie^ensu i nadziej nawet w ekstremalnie”trudnych sytuacjach życiowych. Jak była o tym mowa wcześniej (w rozdziale szóstym, poświęconym poznawczym koncepcjom reli-gii), nie każdy sposób włączania religii w nadawanie sensu sytuacjom trudnym jest w równym stopniu owocny, ale w bardzo wielu sytuacjach jej rola jest niezwykle funkcjonalna w radzeniu sobie przez jednostkę z takim sytuacjami.

Jak sygnalizowano wcześniej, oprócz problemów stwarzanych przez, wielość definicji zdrowia psychicznego i ograniczeń, wynikających z ich przyjęcia, badania nad związkiem między religijnością a zdrowiem psychicznym napotykają na jeszcze jedną poważną trudność. Jest nią sposób zoperacjonalizowania religijności w poszczególnych badaniach. Występują dwa główne rodzaje tych/ operacjonalizacji. Jest to bądź sprowadzenie opisu religijności do kryteriów ^[[ościowycfi-Cczęstość wypełniania poszczegSlńyćh”praktyk religijnych, stopień deklarowanego zainteresowania religią, siła postaw, stopień akceptacji wartości lub ortodoksyjność przekonań religijnych), bądź posługiwanie się w opisie religijność i^yteriam jakościowy nu. Kryteria jakościowe oznaczają traktowanie religii na jeden z trzech możliwych sposobów. Po pierwsze, jako środka, dzięki któremu można zrealizować różne cele życiowe, takie jak zapewnianie sobie popularności wśród innych lućizi7zdobywanie i utrzymywanie pozycji społecznej, znajdowanie rozrywki i sposobu spędzenia czasu^ zaspokojenie poczucia bezpieczeństwa. W terminologii Allporta jest to tzw. Ireiigi jność zewnętrznai Drugim kryterium jakościowym jest traktowanie religii jako celu, któremu podporządkowuje się własne życie, całość podejmowanych dTiałalTóraz całokształt ocen zachodzących zdarzeń. Ten rodzaj religijności Allport określał mianem _religijności wewnętrznej. Jest to traktowanie religii jako źródła rozstrzygnięć wszystkich wątpliwość! i dylematów, przed którymi staje człowiek. Trzecie wreszcie kryterium, jakościowe, opisu religijności indywidualnej to traktowanie religii jako sposobu poszukiwania sensu życia (Batson i Ventis, 1980). Religia w takim ujęciu nie jest zamkniętym i sztywnym systemem odniesień, stosowanym przez danego człowieka, lecz ogólnym systemem integrującym próby znalezienia swojego miejsca w świecie i wypracowania własnego systemu wartości. Religia jest źródłem formułowania ważnych pytań egzystencjalnych, a nie sposobem uzyskiwania gotowych odpowiedzi. Zagadnienie operacjonalizacji zjawiska religii dla celów badań empirycznych zostało omówione w rozdziale piątym niniejszej książki. Prezentując refleksję nad sposobami definiowania religijności w kontekście badań nad zdrowiem psychicznym, nie można pominąć pojawiającego się tam wątku dotyczącego roi duchowości. Obszerną analizę tego zagadnienia prezentują Hill i Pargament (2003). Podkreślają oni wagę prawidłowego