rymy0062

miennych poetów wykazały, że wykonywali oni całkowicie poprawnie zadania wymagające rozpoznawania rymów, manipulowania sylabami oraz określania fonologicznej długości słów, natomiast w zadaniach wymagających manipulowania fonemami uzyskiwali wyniki analogiczne jak portugalscy analfabeci. Wszystkie te dane stanowią potwierdzenie faktu, że zdolność podziału słów na sylaby, rozpoznawania rymów i podobieństwa fonemów oraz fonologicznej długości słów, może się rozwijać w pewnym zakresie niezależnie od nauki czytania i pisania w języku alfabetycznym, jednakże w procesie tej nauki jest wyraźnie usprawniana. Wiedza o tym, że rym tworzą identyczne fonemy kończące słowa, poczynając od ostatniej akcentowanej samogłoski, z pewnością umożliwia znacznie precyzyjniejsze rozpoznawanie rymów niż ogólna wrażliwość na podobieństwa fonologiczne, która jest jedynie zdolnością koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy oraz określania relacji fonologicz-nych. U osób, które nie uczyły się czytać i pisać w języku alfabetycznym jest to ogólna, a nie analityczna zdolność umożliwiająca ocenę podobieństw i różnic fonologicznych.

Zdolność analizy fonemowej jest natomiast, jak już zaznaczyłam, efektem nauki czytania i pisania, związanym z opanowaniem kodu alfabetycznego (nabyciem szeregu skojarzeń głoska-litera), co stanowi jednocześnie przejaw istotnego postępu w opanowaniu tych umiejętności. Operacje umysłowe uczestniczące w przeprowadzaniu analizy fonemowej słów wymagają świadomej kontroli. Różni je to od mechanizmów ekspresji słownej i rozumienia mowy, które są częściowo zautomatyzowane. Badania nad wpływem specjalnie organizowanego treningu metafonologicznego na kształtowanie umiejętności analizy fonemowej wskazują, że może ona być również rozwijana niezależnie od nauki czytania i pisania, oraz że tego typu trening wpływa korzystnie na osiągane później przez dzieci wyniki w czytaniu i pisaniu. Olofsson i Lundberg (1983) wykazali, że pod koniec 6 roku życia wystarczy 6-8 tygodniowy trening, obejmujący zabawy z rozpoznawaniem rymów, podziałem zdań na słowa oraz słów na sylaby i głoski, aby dzieci mogły opanować umiejętność analizy fonemowej.

Dzieci szwedzkie, uczestniczące w treningu, samodzielnie konstruowały własne reprezentacje fonologicznych aspektów języka mówionego, w oparciu o doświadczenia związane z wyklaskiwaniem, odtwarzaniem przy użyciu klocków itp. struktury słownej zdań oraz struktury sylabowej i fonemowej słów, wyodrębnianie sylab i głosek rozpoczynających oraz kończących słowa, pomijanie sylab i głosek w słowach itp. Dzieci te nie były

natomiast uczone dźwięków mowy, jak ma to miejsce w większości programów uwzględniających metody fonetyczne w nauce czytania. Największą trudność sprawiało im odkrycie fonemów, w związku z tym bardzo wiele zabaw o charakterze twórczym wiązało się z wyodrębnieniem głosek rozpoczynających słowa. Mimo dużych różnic indywidualnych udało się zaktywizować wszystkie dzieci, a trening okazał się skuteczny zarówno dla dzieci o wysokich, jak i przeciętnych oraz niskich wynikach w badaniach wstępnych. Dzieci z ostatniej grupy korzystały najwięcej z zabaw najbardziej ustrukturowanych. Prawdopodobnie niski poziom świadomości fonologicznej sprawiał, że nie były one równie twórcze, jak dzieci o przeciętnym i wysokim poziomie świadomości fonologicznej. Stawiane zadania były dla nich trudniejsze.

W porównaniu z grupą kontrolną, która realizowała typowy program klasy przedszkolnej, u dzieci uczestniczących w treningu wzrosła bardzo istotnie (w porównaniu z badaniami wstępnymi) umiejętność wyodrębniania fonemów w słowach. W klasie I wiele z tych dzieci uniknęło niepowodzeń w nauce czytania i pisania, jakich doświadczali ich rówieśnicy o analogicznym poziomie świadomości fonologicznej z grupy kontrolnej. W klasie II dzieci objęte treningiem stosowały w znacznie szerszym zakresie niż dzieci z grupy kontrolnej zasady prawidłowej pisowni, oparte zarówno na analizie fonemowej słów, jak też na znajomości zasad pisowni (Olofsson & Lundberg 1985). Opracowany pod kierunkiem Lundber-ga 8-miesięczny program treningu, który miał na celu doprowadzenie 6-letnich dzieci duńskich do wykrycia zasad alfabetu, obejmował analogiczne zabawy i gry słowne jak omówiony wcześniej program szwedzki, ale był bardziej intensywny, bo stosowany codziennie. Osiągnięta w efekcie jego stosowania umiejętność analizy fonemowej miała istotne znaczenie dla postępów w nauce czytania i pisania aż do klasy III (Lundberg, Frost & Peterson 1988; Lundberg & Hien 1991).

Analiza wpływu tego treningu na postępy w nauce czytania i pisania u dzieci o najniższych wynikach w badaniach wstępnych wykazała, że w klasie III czytały one zdania równie poprawnie i szybko oraz pisały tak samo poprawnie jak dzieci o przeciętnym poziomie rozwoju badanych sprawności, podczas gdy wyniki dzieci z grupy kontrolnej utrzymywały się przez cały czas na znacznie niższym poziomie, a nawet w II klasie zaobserwowano ich obniżenie. Dane te wskazują, że trening świadomości fonologicznej w okresie przedszkolnym odgrywa bardzo istotną rolę w zapobieganiu wczesnym niepowodze-

• • • 15 • • •