Salomonowicz (10)

CG czeńslwa'¹⁵. Stąd odpowiedzialność sprawcy winna być ściśle indywidualna i oparta na stopniu winy i wywołanej szkodzie społecznej. Większość humanitarystów była więc skłonna operować materialną, a nie formalną (jak w dalszym rozwoju klasyczna szkoła prawa karnego) definicją przestępstwa. Gros filozofów stawiało na plan pierwszy motyw poprawy przestępcy jako cel kary, inni kładli nacisk na prewencję ogólną.

2)    Nowa racjonalna i utylitarna koncepcja prawa karnego prowadziła do przyjęcia jako głównej zasady systemu kar i jej wymiaru zasadę ekonomii kar, proporcjonalności w stosowaniu kar w zależności od rodzaju przestępstwa, a generalnie stosowania kar jedynie w przypadkach, granicach i metodach koniecznych. Należało więc całkowicie zhumani-zować katalog kar, uczynić je humanitarnymi, bowiem non est liomo propter poenam, sed poena propter kominem. Kara więc służy sprawcy działając nań wychowawczo i dla dobra społeczeństwa (odstraszając innych od popełniania przestępstw). Każda kara, która przekracza te cele i jest nieużyteczna, uważana ma być za karę niesłuszną i szkodliwą. Jeżeli ustawa przewiduje zbyt surowe kary za jakieś czyny, to pozostają one z lego powodu często bezkarne.

3)    Wychodząc z filozoficznych przesłanek doktryny prawa natury i teorii umowy społecznej, przeprowadzono bezlitosną krytykę dotychczasowego prawa karnego feudalnego, stanowego, okrutnego, irracjonalnego, a więc nieużytecznego z punktu widzenia represji karnej i katalogu kar.

4)    Przez karę utylitarną rozumiano po pierwsze jej użyteczność w procesie reedukacji skazanego, po drugie, iż proces ten następował poprzez pracę użyteczną dla społeczeństwa, którą sprawca przestępstwa spłacał swój dług wobec niego. Przy takim założeniu na czoło wysunęła się w rozważaniach kara pozbawienia wolności pozwalająca na jej elastyczne stosowanie zgodnie z zasadą proporcjonalności"¹. Najodważniej-

^v‘ Prawo karne z epoki teokratyczncj sprawiedliwości (kara- odpłata za naruszenie przykazań religii) ulec miało racjonalizacji, laicyzacji, stać się ziemskim narzędziem utylitarnej polityki społecznej. Stąd cel kary idcgal diametralnej przemianie, a hierarchia przestępstw uległa zasadniczym przeobrażeniom. Por. ogólnie G. łśleinheycr, Wanilhin-geu der Detignentenbitdes in tlen Stmfredusordnimgen de.r 18. Jahrlnmderts, Studien zum acluzehntcn Jahrhundcrt, 2-3: 1980, s. 227-246. Dodajmy, iż wielką myślą oświecenia było zapobieganie przestępstwom nie tylko poprzez odpowiednią politykę kryminalną, ale i działania różnorodne, oświatowe, charytatywne, administracyjne, np. w sprawie przestępstw dzieciobójstwa, por. W. Wachiershaoscr, Das Verbrechen des Kmdenniirder tm deit der Atifldiimng, Berlin 1973. Z tego punktu widzenia np. prawo karne Pruskiego Landrechtu z 1794 r. (o którym poniżej) wyrażało najpełniej owe tendencje profilaktyczne.

*“ Przeteorelyzowana praca G. H. Wachtera pt. Slrafrechtliche Aujkldrung. Strafrechl md sotinle Hegemonie im achliehntm Jahrlmndert, Frankfurt a.M. 1987. kładzie nadmierny nacisk na ekonomiczne aspekty represji karnej, kary tylko jako środka kontroli spo-si humamtaryści pragnęli całkowitego zniesienia kary śmierci, ale postulat ten wydawał się większości raczej utopijny.

5)    Odnośnie do zakresu represji karnej reformatorzy sugerowali ograniczenie zjawisk społecznych podlegających represji. Prowadziło to w szczególności do dążenia do wykreślenia ostrej granicy między zjawiskami natury obyczajowej bądź związanymi z życiem religijnym, które winny pozostawać domeną ocen z punktu widzenia moralności czy zasad religijnych, lecz nie prawa karnego. To ściśle utylitarne spojrzenie na sprawy obrony interesów religii, jak i problemu obyczajowości w prawie karnym należało do najważniejszych kwestii wysuniętych przez humanitarystów.

6)    W swej walce przeciw arbitralności i samowoli feudalnej wysuwano jako zasadnicze postulaty zapewnienia wszystkim bezpieczeństwa prawnego, wprowadzenia w pełni zasady równości wobec prawa karnego, stworzenia w zakresie prawa karnego stanu jasnego i pewnego (ius cerlum). Zapewnić realizację lego postulatu miała proklamowana po wielokroć przez humanitarystów zasada bezwzględnego prymatu ustawy w prawie karnym: zasady nullum cńmen, nulla poena sine lege penali ante-riori (lex milior retro agil)''⁷. Skoro oświecenie pragnęło, by prawo było dla wszystkich dostępne, pewne i jasne, takie pragnienia najlepiej miała zrealizować kodyfikacja prawa. Można powiedzieć, iż epoka ta rozwinęła naukę o procesie legislacji, o zaletach właściwej techniki tworzenia ustaw, o nauce o umiejętności tworzenia ustaw zwanej czasami „Prudentia Legislatoria”. Po raz pierwszy zaczęto przykładać tak znaczną wagę do języka, jakiego używa ustawodawca. Głównym teoretykiem tych wskazań legislacyjnych w Europie byl Soniteufels w Austrii, we Włoszech pod koniec wieku Filangieri. Walcząc jednak nade wszystko o reformę przepisów o karze i przestępstwach humanitaryści, często raczej filozofowie, intelektualiści niż prawnicy-praktycy, nie doceniali problemów formal nych i dogmatycznych (instytucji części ogólnej prawa karnego). Problemy techniki ustawodawczej i kodyfikacyjnej były im nieraz obce, tak jak i erudycyjne rozważania dogmatyków uniwersyteckich¹⁸. Stąd także z dążenia do wpłynięcia na opinię publiczną nazbyt publicystyczna szata wielu dziel humanitarnych powodowała, iż ich dorobek nie zawsze ^{2 1 3 4 5 6}

1

M. Koucault, jak i symplicyzującą historiografią marksistowską.

2

łccznej i dyscyplinującej. Autor idzie tu nie bez uproszczeń za poglądami G Ruschc

3

⁴⁷ Wolter wolał: „Quc toutc łoi soit claire, uniformc et prccise", por. I I. L. Schrci-

4

ber, Geseiz und Richter. Zur geschkhtlkhcn Enltuicklnng des Salzes ntdlwn crimen, nulla potna sine lege, Frankfurt a.M. 1976, s. 23. Supliki francuskie z 1789 r. wolały niemal unisoiio, by kodeksy prawa były uproszczone, powszechnie zrozumiale i dostosowane do obyczajów wieku oświeconego i by były jednolicie stosowane w całym państwie, por. E. Selig-inan, Ijijuslice en Eunice pendant la Rtwohdion, I: 1789-1792, Paris 1901, s. 492.

5

* Por. A. Laingui, llesponsabilile pćnale dani U ancien droit {XV P-XVIIP siicles), Paris

6

1970.