skanuj0045

80 Fonetyka

szewice||Olszowice, Krzyieico^]!\Krzyżowa, TomaszerooITommtzmrce|Tnmaizn-wice, królowaj|królewski' królewic(z); bardzo rzadko w końcówce D l.mni -ow : -eic, lip. krolew Kśw, uic pależy do omawianego polskiego przegłosu c _a o. Wywodzi się z odziedziczonej już z praslowiańszezyzny olioczności o po spółgłosce twardej, a e po j lub spółgłosce zmiękczonej (por. ses. ra-iomt ale konjerru, lito ale morje, ieno ale omce, togo ale jego itp.). Pod wyrównującym wpływem formaeyj z o zaczęły się cofać formacje z prawidłowym e, przy czym i chronologia i terytorialny zasięg tego procesu zależą od dialektu oraz od rodzaju morfemu, w którym występnje grupa -eto-1-oie-(tak np. rozmaicie w różnych końcówkach, rozmaicie w przyrostku nazwy pospolitej a własnej). Ustępowanie formaeyj z e jest najwcześniejsze i najpowszechniejsze w Malopolsce. a pod jej wpływem w języku literackim, późniejsze na Mazowszu, najpóźniejsze w Wielkopolsce, gdzie żywotność form z e była bardzo wielka.

W gwarach dość częsty jest brak przegłosu po spółgłoskach wargowych, up. łiedro ńella pelun perun veslo iesna. Zresztą i w innych wyrazach rozkład 'e||'o inny bywa niż w dialekcie kulturalnym: brak dyspalatali-zacji prawidłowych, np. śestra, albo i nieprawidłowych, np. śeska (« z jen'. pożemka (przed wargową), łub dyspalatalizacja prawidłowa, np. śmola o

Dawne -’ew, -'ewo zachowało się nieźle w nazwach miejscowych mazowieckich, a przede wszystkim wielkopolskich; por. Pleszew (pod Krakowem Fleszów) Biniew Kolodziłjewo itd. W Wielkopolsce widzimy 'e także w przymiotnikach dzierżawczych pospolitych, np. minerzy maiecy rcźerzy, oraz w rzeczownikach pochodnych, jak maiefka pokoiejka boieiica, nadto w C rzeczowników męskich, np. oiceci ouieii kocaleii i(ćevi. Jest to zjawisko tak żywotne, że e występuje nawet po nowych miękkich spółgłoskach, np. eyńeói, na terenie, gdzie się zmiękcza n stojące po i y, a więc gdzie występuje wymowa dolina malina (tego) syńa. Jednakże musiało już 'e ustąpić na rzecz 'o w gwarach wschodniej Wielkopolski (na wschód od linii Miejska Górka — Gostyń — Środa — Wągrowiec — Nakło — Sępólno).

Osobliwy stan spotykamy w Łowickiem, gdzie już wprawdzie występuje marony óiińmy, ale jeszcze jest żgćeii itd. po miękkich, a co dziwniejsza także po twardej, np. xlopokevi volevi. W Łowickiem nie jest to zatem zjawisko fonetyczne, lecz morfologiczne (upowszechnienie końcówki -'ewfj.

Końcówka -om w C 1. mn. rzeczowników męskich miękkotematowych, np. kmieciom koniom gościom królom m(iom, jest również wynikiem morfologicznego wyrównania starego -em (wywodzącego się z * «mi lub *-imi) do wzoru twardotcmatowych z końcówką -om. Bzadko tylko trafiają się archaiczne formacje na -em, np. koniem (XV w.), gościem Bsz, częściej i jeszcze w XVI W. ludziem.

O iloczasowym zróżnicowaniu staropolskiego e patrz § 23.

§ 22. Jakościowy rczwój samogłoski *6

Prasłowiańska samogłoska *i była przednia, rozszerzona (tzn. w porównaniu z dzisiejszym e obniżona ku a, co by można oznaczyć literą a), spłaszczona. Dalszy jej rozwój upoważnia do przypuszczenia, że w dialektach, które wejdą w skład wydzielonej z języka prasłowiańskiego polszczyzny, wykazywała tendencję do zwężającej się wymowy, wskutek czego poza wypadkami przegłosu w a, o czym niżej, spłynęła ona ostatecznie pod względem artykulacyjnym z tym e polskim, które się wywodzi z psł. *e. Ta utrata pierwotnej artykuiacyjnej odmienności w porównaniu z *e stanowi pierwszy ważny wynik rozwojowy *i na polskim podłożu.

Znajdujemy tę samogłoskę w takich wyrazach, jak np. bieg <= *My», por. scs. b(gi,\ cesarz *cisan, por. scs. clsan-, chleb e- *chllbi, por. scs. chltdn-, chlewa- *cldlm, por. scs. chlim-, Mej c- *klijh, por. scs. kliji,-, krzepki = od rdzenia *krip-, por. scs. kripv, lew(y) e- *llv(i), por. scs. łftus; miedi z— *mldb, por. scs. midi-, miech <— *mlchr,, por. scs. michz; miesiąc *misgcb, por. 8Cs. misęci; niem(y) *nim(r,), por. scs. nJmz; rzeka a, *rlka, por. scs. rika-, hcież(y) £_ *svizj(b), por. scs. s i(s.); wiek <— *vlln, por. scs. vlkb\ wieża o- *vizja, por. scs. vlla.

Najważniejszą zmianą jakościową, której podlega *1 na polskim podłożu, jest przejście w a, czyli przegłos/ Dotąd widocznym śladem tego procesu jest morfonologiczna wymiana 'e :'a w języku współczesnym, np. bielió : biały, klei : klatka, kwiecie : kwiat, lecie : lato, mierzyć : miara, mieicii : miasto, strzelić : strzała, świeca : światło, wierzyć : wiara. Przed-polskie odpowiedniki tych polskich członów opozycyjnych z e lub a mają wspólne l, np. V>iliii : *WZz, por. scs. blliti: bili-, *klits : *klitr,ka, por. scs. klitb : kllłbka; *kviti: *kvitz, por. scs. oclić-. cvlH; *litl: *Uto, por. scs. liii: lito-, *m(riti : *mlra, por. scs. mfriti : mira-, * mielili -. *mlslo, por. scs. mlstUi : misio-, *strćliii : *slrSla, por. scs. striliti: slrila-, *svitlo : *svitja, por. scs. svltlo : mlśta; t&riłi : *vira, por. scs. viriti: vira.

Już w Bulli gnieźnieńskiej mamy zaświadczony przegłos *i -a a, np. Ba-louanz Balouezici Balossa (= Białowąs Białowieżycy Białosza) ale Belina (= Bielina); Quatec (— Kwiatek), Sulidad (= Sulidziad), Stralec { — Strzałek). Najstarszym jego przykładem jest Dadosesani, chyba nazwa śląskiego szczepu Dziadoszanie, zapisana u tzw. Geografa Bawarskiego, tj. w zabytku, który zawiera opis grodów i ziem na północ od Dunaju z nazwami licznych szczepów słowiańskich, a odnoszony bywa do wieku IX. Także u niemieckiego kronikarza Thietmara mamy zapisane około r. 1015 Diadesizi. Jest tedy przegłos *l-o a procesem z doby przedhistorycznej, obejmującym także polabszczyznę, starszym zdaje się od przegłosu *e o. Jego żywotność sięga drugiej połowy X w., jak świadczy postać zapożyczenia ofiara.