skanuj0047

84 Fonetyka

miesiąc niemy wiele wieża bieli/; w łecie mierzyć strzelić; przykłady e długiego £= *e, np. jeż narzekać pierze wieść nieść] przykłady e długiego i— (: bieg cesarz Chleb chlew klej miedź rzeka świeży kleć świeca bielmo wiem.

Polskie samogłoski e i e różnią się także jakościowo: e ulega pewnemu obniżeniu na poziom samogłoski średniej i w zasadzie odpowiada dzisiejszej samogłosce średniej, przedniej e\ e długie było od niego wyższe, nieco bardziej przednie (o jego brzmieniu wyrażono różne przypuszczenia: wedle jednych była to dwufazowa głoska ze zwężeniem w fazie końcowej e‘, wedle innych była to dwugłoska opadająca U).

§ 24. Staropolskie e powstałe ze ściągnięcia

Prócz tego e, które kontynuuje przedpolską pojedynczą głoskę *e albo *(, występuje w staropolszczyżnie jeszcze inne e, które się wywodzi z pierwotnej grupy głoskowej, mianowicie z dwu samogłosek rozdzielonych głoską j. Taka grupa uległa jnż w dobie przedpolskiej tzw. ściągnięciu (kontrakcji, por. § 14). Ka szczególną uwagę zasługują następujące wypadki tego procesu, które pokazujemy na przykładach wziętych głównie z Kazań świętokrzyskich, Psałterza jloriańskiego, Kazań gnieźnieńskich:

1.    et- *eje w’M, B, W 1. p. r. n. złożonej odmiany przymiotnikowej, miękkotematowej, np. pokolenie szukające Pfl, trzecieć przyrodzenie Kgn, napirwsze bogactwo Kgn.

2.    e e- *eje w odmianie cz. ter. czasowników umieć rozumieć, np. umie Pfl, rozumiemy Bsz.

3.    e *eje w wyrazie nie ż- nie je w znaczeniu 'nie jest, nie ma’, np. nee Pfl.

4.    e *ejć w D 1. p. r. ż." zarimków miękkotematowych, np. w je świętem żywocie Kgn.

5.    e (=. *ćjć w D 1. p. r. ż. złożonej- odmiany przymiotników miękkotematowych, np. matki boże obraz Kgn, namniejsze pierzynki nie miał Kgn.

6.    e£= *ćjć w M, B, W 1. mu. r. ż., w B 1. mn. r. m. odmiany złożonej przymiotników miękkotematowych, np. wszystki przeciwiające sie Pfl, bojące sie boga Pfl, syny boże Pfl, na lędźwie najmocniejsze Pfl.

7.    e<£- *oje w M, B, W 1. p. r. n. odmiany złożonej przymiotników twardotematowych, np. w kakie wrzemię Kśw, mocne bostmo Kśw, mdłe ezlo-tcieczstwo Pfl.

8.    ć a- *ojć w D 1. p. r. ż. zaimków twardotematowych, np. króla teto ziemie Kgn, biskupowie teto iste ziemie Kgn.

9.    e£- *yj( w D 1. p. r. ż. złożonej odmiany przymiotników twardotematowych, np. wieczne śmirci Kśw, ludziem dobre wole Kgn, z królewny niebieskie Kgn, nijedne gospody Kgn.

10.    e e- *yjć w M, B, W 1. mn. r. ż., w B 1. mn. r. m. odmiany złożopej przymiotników twardotematowych, np. wielikie przyjaźni Kśw, we złe chustki Kśw^r, boleści śmiertne Pfl, boleści pkielne Pfl, kraje ziemskie Pfl, nad syny ludzkie Pfl, na święte swoje Pfl.

11.    et— *ije w M, B, W rzeczowników nijakich typu nauczanie Kśw, władanie Kśw, oświecenie Kśw, oszandzenyee poszcyee skuszenyee nyeslaa-nyee szcyee plinycnyee poznanyee proszenyee (Arek. Kom. Praw. PAU, za Łosiem *); także w liczebniku trze.

12.    e&= *aje w zakończeniu *-ajego D 1. p. r. m. i n. odmiany złożonej przymiotników, np. człowieka grzesznego Kśw, króla cnego Kśw, syna dziewiczego Kśw, nagiego spadnienia Pfl.

13.    e *uje w zakończeniu C 1. p. r. m. i n. odmiany złożonej przymiotników, np. bliźniemu Pfl, uloka ubogiemu Pfl, ku siercu wysokiemu Pfl.

§ 25. Dalszy rozwój staropolskiego i e

Już w § 23 zaznaczono, że wytwarzającemu się na polskim podłożu zróżnicowaniu iloczasowemu *e e||ć i *e=± e'j\e towarzyszyło jakościowe zróżnicowanie barwy, mianowicie *e równało się e, natomiast e przechodziło w e pochylone. Istot;: rozwoju, który przypada na okres XIV do XVI w., polega na tym, że różnica iloczasowa powoli zanika, natomiast coraz wyraźniejszą staje się różnica artykulacyjno-jakościowa. W rezultacie średniowieczne e skraca się i zrównuje iloczasowo ze średniowiecznym e, ale swoją barwą wyraźnie dę cd niego różni: jest samogłoską w'yższą i bardziej przednią, zbliżając się zwłaszcza w fazie końcowej ku i. Tę różnicę barwy uwydatniamy w nazwie: e jasne dla kontynuanta e, e pochylone dla kontynuanta e; graficznie oznaczamy w tym wykładzie e jasne literą e, e pochylone literą e.

Zanim przedstawimy dalsze losy e i e w ogólnopolskim języku literackim, pożyteczne będzie zdać sobie sprawę z ich stanowiska i odpowiedników w gwarach ludowych.

Zakres występowania e pochylonego jest w gwarach równie zmienny jak wymowa. W niektórych gwarach utrzymało się e w większości wyliczonych wyżej kategorii gramatycznych (np. w gwarze lasowskiej), gdzie indziej zostało ono wyrugowane z mniejszej lub większej ich liczby, jak to zobaczymy omawiając końcówki fleksyjnc. Bóżnice wymawianiowe dadzą się sprowadzić do kilku głównych typów:

I.    Może się e pochylone utrzymywać jako głoska osobna, różniąca się tak od e, jak od y i, np. śmex śńek gfech lei.

II.    Może się ono zwęzić aż do brzmienia y bez względu na twardość czy miękkość poprzedzającej spółgłoski, np. śmyx śńyk gryx tyś.

III.    Może występować w postaci i, gdy następuje po spółgłoskach miękkich, np. śńik śmix vi, a w postaci y — gdypo twardych, np. głyx tyś nałykać

¹ J. Łoś, Gramatyka polska, cz. I, jw., s. 114.